दाङको गर्मी र रोल्पाको जाडो [डा. सुरेश तामाङ] DANG & ROLPA TRAVEL MEMORY

मध्ये वर्खाको समयको यात्रा खतरा भएता पनि रोमान्चक भयो । पश्चिम तराइको दाङ तथा रोल्पाको लागि हामी रवाना भयौं । एतिको विमानबाट भैरहवा ओर्लनासाथ गर्मीको असर देखियो । त्यसपछि हामी बुटवलमा प्रदेश पर्यटन परिषदमा सानो अनौपचारिक भेटघाट र छलफल पछि दाङको भालुवाङ गयौं । डिजीएम नेपाल परियोजनाको बारेमा जानकारी र अभिकुखीकरण कार्यक्रमको शिलसिलामा हालै दाङ र रोल्पा जिल्लाको भ्रमण गरियो । कार्यक्रमले समेट्ने स्थानीय गाउँ वा नगरपालिका स्तरमा डिजीएम परियोजनाको बारेमा सरोकारवाला तथा लाभग्राहीहरुका प्रतिनिधीहरुलाई जानकारी र अभिमुखीकरण गर्ने काम सम्पन्न भयो । जसमा दाङका तीन र रोल्पा तथा प्युठानका एक एक गरी पाँच गाउँपालिका र केहि वडाका प्रतिनिधिहरु र कर्मचारी आन्त्रित थिए । जसमा अन्य सहभागीहरु पनि समाशेब भएका थिए जसमा घरेलु उधोग कार्यालयका कर्मचारीहरु, सामुदाियक वन उपभोक्ता सँघ, आदिवासी जनजाति महासँघ र एनएससिका प्रतिनिधीहरु, महिला, युवा उधमीहरु, घरेलु तथा साना उधोग वा उधमशील ब्यक्ति, सँस्था र सहकारीहरु । खासगरी आदीवासी, दलित, महिला, अपाँगता, मधेशी, मुस्लिम तथा अल्पसँख्यकहरुको प्रतिनिधीत्व गर्ने सँस्था निकाय वा सँगठनका प्रतिनिधीहरुलाई लक्षित गरिएको कार्यक्रममा प्रदेशका मुख्य मन्त्री श्री डिल्ली बहादुर चौधरी लगायत अतिथीहरुमा प्रदेश वन तथा वातावरण मन्त्रालयका सचिव, योजना आयोगका उपाध्यक्ष, वन डिभीजन प्रमुख तथा अन्य विशेष अतिथिहरु आमान्त्रित थिए । गाउँपालिका प्रमुख र उपप्रमुखहरुको बाक्लो उपस्थिती भएको यस गोष्ठिीको रौनक अर्कै थियो । पूर्वनिर्धारीत योजनाअनुरुप कार्यक्रम सहजै सम्पन्न भयो । सहभागीहरुले यो कार्यक्रमको सन्चालन र भविष्यमा आउने चुनौती प्रति चासो र रुची देखाएका थिए ।

दाङको राप्ती उपत्याकाका दूइ रात पछि हामी घोराही र तुल्सीपुरको सामान्य नजर लाउँदै उकालो लागियो । भदभत गर्मीबाट एकैछिनपछि बाह्रकुना काटी होलेरी पुग्दा अर्कै अनुभव भयो । पानी झरी र चिसो वातावरण, १७, १८ सय मीटरको उचाइमा रहको होलेरीमा निकै हावा चल्नेगर्छ । यहाँ बाक्लो कुहिरो पनि लाग्ने रहेछ । यहाँबाट प्युठान, दाङ र रोल्पाका विभिन्न क्षेत्रहरु देखिन्छ । रातभर घनघोर वर्ष भयो । मेरो मन निकै डरायो तर कुनै विपद परेन । विहान सखि गाउँ भ्रमण गर्दा टिमुर र अन्य स्थानयि र आयातित वालीहरुको बारेमा ब्यपाक छलफल भए । लाभग्राही किसानहरुको मार्मीक कुरा पनि सुन्न पाइयो । महिला समूहसँग छलफल गर िहामी होलेरी फर्कियों । त्यसपछि गाउँपालिका अध्यक्षसँग वार्तालाप गर्न हामी उहाँको कार्यालय गयौं । त्रिबेणतिरको यात्रा गर्दा नेपाल ग्रामीण पुनर्निर्माण संस्था अन्तर्गत सन्चालित पोषण सुधार परियोजनाको अवलोकन भयो र त्यसअन्तर्गत छापमा किसानहरुले कुलो सिन्चाइ मार्फ खेति उत्पादन बढाएको पाइयो । परियोजनाद्वारा परिचालित लिङ्दुङ स्थित गोदावरी महिला आमा समुहको अनुगमनका क्रममा लाभग्राहीहरुसँग छलफल भयो । विगतको दाँजोमा स्थानीय किसान परिवारहरुको करेसाबरी र तरकारी उत्पादनमा पहुँच बढेको साथै वालवच्चा र गर्भेणी र दुध खुवाउने महिलाहरुको स्वास्थ्य र पोषण अवस्थामा सुधार आएको अवस्था देखियो । साँझमा खानपीन पछि गाउँपालिका अध्यक्ष लगायत स्थानीय अगुवाहरुसँग केहि समसामयिक विषयमा गनथन भयो । हामी विहान झरीसँगै रुनटीगढि फिर्ता भएर होलेरी रिसोर्टमा आयौं । यस क्रममा जर्मनी सहयोगमा सन्चालित पोषण सुधार परियोजनाका कर्मचारीसँग त्रैमासिक पूनरावलोकन प्रकृयामा सारिक हुन पाइयो । जसमा कर्मचारी र परिवर्तनका वाहकहरुले मेहनतका साथ समूह र समुदाय परिचालन गरेको भान भयो । अधिकाँश महिला, जनाती, मधशेसी र दलित समेत रहको कर्मचारी टालीले रैथाने वाली प्रशवर्धन गरेको सुन्दा शुशी लाग्यो । दाङ फिर्ता हुने क्रममा स्थानीय उधमशिल महिला प्रम कुमारी पुनको घरेलु अल्लो धागा तथा कोसेली उधोग अवलोकन गर्दा गौरवको महशस भयो । करिब एक दर्जन महिलाहरुलाई रोजगारी दिन सफ उनको कडा मेहनत र परिश्रमले आज उनको भित्ताभरि प्रसँशापत्र थिए । हामी हतारमा भैरहवा पुग्यौं तर हाम्रो उडान नर्धिारित समयभन्दा निकै नै ढिला भएको रहेछ । केहि समय घुमफिर र पवनको मिठाइ खरिद गरी हामी विमानस्थल प्रवेश गर्दा रात परिसकेको थियो । विशिष्ठ कक्षको मज्जा दिँदै हामी अन्तत ८ बजेर ३४ मिनेटमा मात्र उडान भर्न सफल भयौं । रातको यात्रा सुरक्षित नै लाग्छ मलाई । तर घर पुग्दा करिब १० नै बजेको थियो होला । यो भ्रमण समग्रमा सफल र अविस्मरणीय रहयो । नयाँ परिवेश, नयाँ ठाँउ र विभिन्न ब्यक्तिहरुसँगको अन्तकृया र भलाकुसारीबाट धेरै कुराहरुको ज्ञान भयो । दाँङ तुल्सीपुर देखि होलेरी हुँदै रुन्टीगढि र त्यसपछि त्रिवेणी सम्मको यात्रा रमाइलो र अर्थपूर्ण रहयो । जसमा ग्रामीण अर्थतन्त्र र आम किसानको दिनचर्या हेर्ने र उनीहरुको दैनिकी अवलोकन गर्ने अवसर मिल्यो । नेपालका पहाडी भेगका किसानको दैनिकी र सामाजिक आर्थिक परिवेशको प्रत्यक्ष अवलोकन र अनुभूति भयो ।

भौगोलिक रुपमा जटिल र विकट भए पनि र राजनैतिक इतिहाँस बोकेको रोल्पा अति सुन्दर छ । यहाँका दूइ गाउँपालिकाहरु रुन्टीगढि र त्रिबेणी दक्षिण पश्चिम भागमा पर्दछ । असार १५ अर्थात किसानका लागि महत्वपूर्ण दिनमा हामी त्यहाँ गएका थियौं । यो रोपाइको मौसम हो । मानो खाएर मुरी उब्जाउने बेलामा किसानहरुको घरदैलो र खेतैमा हामी जान बाध्य भयौं । गाउँ पालिका प्रतिनिधी र स्थानीय समुदायहरुसँग अन्तकृया भए । आदिवासी मगर तथा क्षेत्री ब्रम्हाणको बाहुन्यता रहेको यी दूइ गाउँपालिकाका प्रम्ख तथा अन्य कर्मचारी पनि सहयोगी र उत्साहित थिए ।

दक्षिण अमेरिकाको यात्रा [Trip to Bogota, Colombia] 2022

आयो फेरि अर्को यात्रा वृतान्त । सुझावका लागि धन्यवाद । https://pahilopost.com/content/20221202065940.html?fbclid=IwAR0DCaSIGmFyIWvhl3VXy4S4yNlYHyG354MEonjskfOP7Tqkv1KaM2UoK-E

7th Global Symposium on Health Systems Research, Bogota 2022

Background: Recently, I had the privilege of attending the 7th Global Symposium on Health Systems Research and presenting some of our work in Nepal. It was a great networking opportunity with healthcare policy makers and researchers, as well as social justice advocates from all over the globe who are passionate about systems research to improve healthcare. This large-scale event even included many EDPs and UN agencies. Many thanks to the organizers and especially to Nick Simons Institute (NSI) for this experience and for connecting us with global colleagues! It has been a goal of ours to attend the #HSR2022 in Colombia, a global larger event on health research, and it was especially exciting as it was our first international trip post COVID-19.

The Symposium: The symposium was attended by over 1250 delegates in person, while 450 were registered virtually. Over 1,700 delegates attended HSR2022 [App. 1,250 in-person and 450 virtually]. As per the organizers, there were Over 370 from North America; 360 from Africa; 270 from Europe; 240 from the Latin America and Caribbean; while, 140 from South East Asia; 120 from the Western Pacific and 40 from the Eastern Mediterranean region. There were ample plenary sessions, relevant breakout discussions, and side events such as thematic groups and region focused activities. We attended sessions related to the South Asia region, community participation, primary healthcare, SDOH including commercial determinants, and social justice and equity. The marketplace had a range of exhibitors, and provided information as well as small gifts and refreshments. During HSR 2022, I shared ideas, presenting our slides and posters related to MWH and surgery in Nepal. I connected with international delegates from countries including Pakistan, Dem. Rep of Congo, Colombia, Germany, Sweden, Vietnam, and the USA. I was also proud to see other Nepalese researchers and professionals present/share their work.

The Venue: The Agora convention center is a huge, multiple story conference center with sizable rooms, clean facilities, escalators and exit stairs, and competent but friendly security teams. Across the street are the Ministry of Foreign Affairs, many hotels and shops including a money exchanger (no passport is required while exchanging a limited amount of USD). While the staff were friendly, language presented a key barrier as most spoke only Spanish. In our short time, we were able to pick up a few common words to assist, such agua, banos, gracias, grande, cuanta, para, salud and basic counting (uno, dos, tres, cuatro, cinco etc).  Additionally, the taxis are not too tourist friendly, perhaps also a result of the linguistic issues. While there was an abundance of taxis on the road, it was difficult to get one when needed. We did note many online e-bike/e-car companies, as well as young men using motorized bicycles for food delivery. Interestingly, we saw many cars and bikes manufactured in India. We were told the public transport was not safe, thus opted for one of multiple public transport companies, such as TransMelenio. A private driver working with tourists seemed helpful initially, but unfortunately, he ripped us off a bit, then we gave up using him. Roads were wide, clean, with all sign posts and crossings, and there were numerous green public parks which are good for both environment and public health. At times, I did notice police chasing after criminals and citizens disobeying rules. The consumption of alcohol and smoking seems to be higher in general. I observed some issues of beggars’ and homelessness. The Colombian currency is weaker than USD but nearly 38 times stronger than NPR. Overall, the people were friendly however, we did notice that Colombia has its own set of issues as with every nation. We stayed at Wyndham Bogota, a centrally located chain hotel with large rooms and necessary facilities. It was near the Agora Convention Center, the hospital, and major government agencies such as the Police HQ, Commando Central, Ministry of Health and Social Protection, the US Embassy, Supreme Court, and the Fiscalia [Attorney General]. It is a great area surrounded by many green spaces and parks, also near to the Central Commercial Shopping Mall. They provided a full range of breakfast items, although some of my colleagues struggled to find options without pork and beef. Funnily, the juice always tested sour, regardless of the color and fruit you chose.

Sight Seeing/Shopping: Besides the conference, we also visited interestingly historical places, such as Bolivar Square and some museums. We went to the Monserrate hill, however due to the cloudy forecast, we did not see the city view properly. La Candelaria was also briefly visited. We shopped downtown and at the Commercial shopping center. We bought some crafts and souvenirs - wooden bowls, leather purses, t-shirts, cups, coffee, and a cowboy hat that I adorned through the rest of the trip. I felt the shopping there was cheaper than in Bangkok, US, UK and everywhere else I have visited in the past. While I am not familiar with the quality, several Colombian clothing and leather brands sounded good. Impression/Learning: The symposium was very fruitful for me both for sharing and learning new knowledge. Bogota city is similar to Kathmandu, as a valley surrounded by green mountains, however it is larger in area, more populated and better developed in terms of infrastructure and green spaces. My greatest learning and take-home messages from the conference included researchers who are also diplomats, and that health is a system that must be analyzed holistically, not only clinically. Despite the long flights, it was an enjoyable journey, full of joy and plenty good memories.

HSR 2022 [7th Global Symposium on Health System Research] #bogota #NSI ...

HSR 2022 [7th Global Symposium on Health System Research] #bogota #NSI Nepal Team #colombia

दुइ दशकपछि कोशी पारीको विशेष यात्रा

करिब २५ वर्ष पछि फेरि कोशी पारीका भुम्लु सल्ले, चौरी र कात्तिके देउराली क्षेत्रको भ्रमण गरेँ । पहिला पैदल तर अहिले भने सजिलै मोटरमा जान सकिने भएको छ । यहिँ भएर मध्य पहाडी लोकमार्ग पनि जान्छ । तर सडकको केहि भाग अझै पनि स्तरोन्नति गर्नु पर्ने रहेछ । कोशीपारी र डाँडापारी क्षेत्रहरुलाई काभ्रे जिल्लाका हकमा दूर्गम मानिन्छन् । पहिलो पटक बेलायती मित्र बेन भिकर्स, स्थानीय अगुवा किसान गोविन्द गिरी तथा कफि ब्यवसायी श्री भोजराज गिरी सहित हामी कफि खेती र यसको बजार ब्यवस्थाको बारेमा अध्ययन गर्ने क्रममा त्यस क्षेत्र गएका थियौं । पाँचखालबाट भेँडाबारी, नारायणथानको उकालो काटेर तेमालको ठूलो फर्सेल पुगेको यादहरु ताजै छन । त्यसपछि पच्चरघाट तरेर कात्तिके देउरालीको उकालोमा पसिनाले निथ्रुक्कै भिजेको सम्झन्छु ।

पाँचखालमा तिनताका एभरेस्ट कफि मील सन्चालित थियो । जसको सन्चालकहरु मध्ये होमराज गिरी परिवारले त्यसलाई नयाँ नाम अन्नपूर्ण कफि ब्राण्ड कायम गर्नु भएको रहेछ । दोलालघाटतर्फ जाँदा बाटैमा पर्ने भएकोले हामीले त्यहाँ रोकिएर विहानको कफिको चुस्की लियौ । तर स्थानीय कफि ब्यवसायी तथा सहकारीकर्मी होमराज गिरी बुवा त हालसालै स्वर्गवास हुनुभएछ । उहाँको पुत्र भिमसेन गिरीले हाम्रो सत्कार गर्नु भयो । उहाँले आउने बेलामा कफि उपहार पनि दिनुभयो । हामीले केहि खरिद पनि गरयौं । स्थानीय उत्पादन ताजा, अर्गेनिक कफि बजारमा पाए किन विदेशको किनेर खाने? यसलाई अझै बजारीकरण गरे राम्रो हुने दखियो ।

गत हप्तान्तमा कात्तिके देउरालीमा नवनिर्मित बर्दिङ सेन्टरको उद्घाटन तथा सार्वजनिक सुनुवाइ कार्यकम थियो ।

चौरी देउराली गाउपालिका र वान हार्ट वल्र्डवाइडको आर्थिक सहयोगमा यो निर्मित भएको हो । उक्त कार्यक्रममा निर्माणका विविध पाटो, आर्थिक र अन्य सामाजिक विषय लगायत स्थानीय समस्या र सुझावहरु समेत लिइएको थियो ।

दोलालघाट तरेपछि भोटेकोशी माथिको अर्को बेलिब्रिज तरेर हामी भुम्लुतर्फ उकालो लाग्यौं । केहि परसम्म हरिया जँगल, झरना हेर्दै हामी कोलाँती स्वास्थ्य चौकीमा रोकियौं । वडा कार्यालयसँगै रहेको स्वास्थ्य चौकी अति सफा र ब्यवस्थित थियो । एक कार्यालय प्रमुख स्वास्थ्य सहायक र तीन तालिम प्राप्त नर्सहरुले सेवा दिएको देखियो । तर गर्भजाँच र सुत्केरी गर्न आउने महिलाको सँख्या भने अति न्युन थियो । त्यहाँ हालै सुत्केरी गराएकाहरुको विवरण हेर्दा ति महिलाहरु कम उमेरका (१७ देखि २७ वर्ष मात्र) थिए । गर्भजाँच गर्न आउनेहरुको जातीगत विवरण हेर्दा पनि तामाङ, माझी, पहरी र दलितको सँख्या उच्च थियो । अन्य जातीका गर्भवतीहरु किन कम भए भन्ने जिज्ञासामा अधिकाँसको राजधानी वा अन्य शहरमा पनि बासोबास रहेको र अस्पतालको पहुँच भएको शँका गरियो । यस चौरी देउराली पालिकामा एक क्याम्पस समेत रहेको छ भने सबै वडाहरुमा स्वास्थ्य चौकी मार्फत आधारभूत स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध छन् ।

यस क्षेत्रमा राम्रो खेतिपाती, फलफूल, तरकारी र दुध उत्पादन हुन्छ । तर कतिपय मानिसहरु अझै पनि आर्थिक रुपमा पनि कमजोर नै छन् । शिक्षा जनचेतनाका हिसावले पनि अझै कतिपय समुदाय पछाडी छन् । राजधानीबाट करिब ८५ किमी मात्र दूरी भए नियमित यातायातमा कठिनाइ छ । यहाँको सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक र स्वास्थ्यको अवस्थामा अझै सुधार गर्न आवश्यक छ । यहाँ प्राकृतिक श्रोत जस्तै, जल, जमिन र जँगलहरु प्रशस्तै छन् । यस क्षेत्रमा प्रशस्त वनपैदावर भएकोले सन् १९९० को दशकमा नै चौबास भुम्लु क्षेत्रमा स्थानीय सामुदायिक वन उपभोक्ताहरुले आफ्नै काठ चिरानी गर्ने मील समेत स्थापना गरेका थिए । कोशी र चौरी खोला किनारामा अन्य प्राकृतिक नदिजन्य पैदावरहरु पनि प्रशस्तै छन् । ति सबै कुराहरुको यथोचित ब्यवस्थापन र परिचालन गर्न सके सीमित आम्दानी भएको गाउँपालिका आर्थिक रुपमा सबल हुने देखिन्छ । यसक्रममा चौरी देउराली गाउँपालीका प्रमुख श्री रेनुका चौँलागाई, स्थानीय शिक्षक, बुद्धिजीवि, समाजसेवी तथा महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविकाहरुसँग पनि अन्तरकृया भयो । श्रीमानले पिड्दा पनि धारामा ठोकिएको वहाना गर्ने ग्रामीण महिलाहरु घरेलु हिँसाबाट पिडीत छन् भन्ने कुरा स्थानीय प्रहरी कार्यालयका प्रमुखले बताउनुभयो ।

जनगणना २०७८ र प्रारम्भिक तथ्याँकबारे मेरो छोटो विचार [My views on the National Census and the provisional results]

जनसंख्या राष्ट्रको दायित्व मात्र नभई उत्पादनका लागि चाहिने अत्यावश्यक स्रोत पनि हो । जनस्वास्थ्यको विधार्थी र समाज कल्याण अभियन्ता भएकाले म हरेक दश वर्षमा गरिने जनगणनाको बारेमा चासो खाख्दछु । साथै अनुसन्धानमा पनि सँलग्न भएकोले यसका विधि, तौरतरिका र तथ्याँक सँकलनका अन्य आयामहरुबारे पनि विष्लेषण बेलाबेलामा गर्ने गर्दछु । विगतका कतिपय त्रुटीहरु सच्याएता पनि अझै हाम्रो जनगणनामा केहि नीतिगत, प्राविधिक र ब्यवहारिक समस्याहरु पनि उत्तिकै छन् । यसको डिजाइन देखि फिल्डमा हुन सक्ने मानवीय त्रुटीहरुका बारेमा कसरी सचेत हुने र त्यसको न्युनीकरण कसरी गर्ने भन्ने महत्वपूर्ण कुरा हो । यसको तयारी कै बेलामा नीति निर्माता, अभियन्ता र अनुसन्धाताहरु बिच एथेष्ट छलफल हुन आवश्यक थियो । संसारका अन्य देशहरुले पनि आफ्ना जनताको जनसाँख्यिक, सामाजिक र आर्थिक विवरणहरु नियमित रुपमा लिने गर्छन र यो आवधिक रुपमा लिन आवश्यक पनि छ । किनकी हाम्रो समाज, मानवीय र सामाजिक कुराहरु गतिशील छन् । यसले सार्वजनिक र जनस्वास्थ्यका नीति निर्माण गर्न, सामाजिक विकास योजना र आम जनताको दैनिक जीवनस्तर उकास्न के कस्ता कार्यक्रमहरु तय गर्ने भन्ने कुराको लागि पनि निर्देश गर्दछ । तर गणनाका लागि मात्र गरिने गणनाले खास अर्थ राख्दैन । यति खर्चिलो र परम्परागत रुपमा गरिने यो गणनामा केहि सुधार आवश्यक छ । देशभरका सबै स्थानिय सरकारले आफनो पालिकाको प्रोफाइल र आवधिक विवरण राख्न सक्दा यो गणना सँघीय सरकारले नगरे पनि हुन्छ । हरेक प्रदेश सरकारले पनि यो आवधिक रुपमा गर्न सक्तछ । अमेरिकामा पनि सँघीय सरकरले आमजनगणनाको अलवा हरेक वर्ष टेलिफोनबाट पनि घरधुरी सर्वेक्षणहरु गर्दछ । त्यसको उद्धेश्य भने अलिक फरक छ । हाम्रो देशमा पनि स्वास्थ्य लगायत अन्य विषयमा पनि नियमित रुपमा साना ठूला केहि सर्वेक्षणहरु हुने गर्छन । हिजो सार्वजनिक भएको प्रारँभिक तथ्याँकमा केहि त्रुटीहरु पनि छन् । जस्तै, महिला परुषको मात्र तथ्याँक प्रकाशन गर्दा तेस्रो लिँगी तथा अल्पसँख्यकहरुको चित्त दुख्नु स्वभाविक हो । यहि कुरा भोलि जात, धर्म, भाषा, क्षेत्र र अन्य सामाजिक आर्थिक विवरणमा पनि लागू हन्छ । किनकी जनगणनाले समग्र देशको वास्तविक नक्सा र हरेक जाती, क्षेत्र, सँस्कृति र धर्मको पनि चित्र दिनुपर्दछ । हरेक सचेत नागरिकले आफ्नो तथ्याँकमा उपस्थिती र महत्व बुझन जरुरी छ ।

मेरो विचारमा देशको जनसँख्या वृद्धिदर पहिला अलि धेरै थियो । अहिले केहि कम भएको छ । प्रजनन दर नै घट्नु एक हिसावले सुखद कुरा हो । सरकार र विभिन्न दातृ निकायहरुलेले समेत प्रजनन स्वास्थ्य, परिवार नियोजन र शिक्षामा धेरै लगानी गरेका थिए । आज त्यसैको पनि प्रतिफल आएको हुन सक्छ । एकातिर आज शिक्षा, स्वास्थ्य र जीवनशैली एकदम महँगो भएर गएको छ । त्यसैले विवाह नै नगर्ने, ढिलो विवाह गर्ने र कम वालवच्चा पाउने चलन नै बनिसक्यो । यो प्रजनन् अधिकारको हिसावले पनि ठिक छ । महिला अधिकार र सचेतनासँगै गर्भपतनले कानूनी मान्यता पाउनु र गाउँ शहरसम्म ऐछिक गर्भपतन सेवा विस्तार हुनाले पनि जन्मदर घटेको हो भन्न सकिएला । शिक्षा र चेतनाको विस्तारसँगै परिवार नियोजनका साधनको सरल पहुँच र उपलब्धताले पनि यसमा योगदान गरेको हुनुपर्छ । अर्को महत्वपूर्ण कुरा वातावरणीय प्रदुषण र अखाध्य विषादीको प्रयोग ज्यादै बढेको छ । हाल बजारमा उपलब्ध अधिकाँश खानेकुराहरु विषाक्त छन् । यसका करणले पनि सायद मान्छेको सन्तान उत्पादन क्षमता नै पनि कमजोर भएको हो कि ? यसमा भने थप अध्ययन हुनु जरुरी छ । अन्तमा देशैभित्र अस्थाइ स्थानान्तरण र देश वाहिर पनि ठूलो सँख्यामा नेपालीहरुको आवागमन र आवादी कायम छ । यस गणनामा के कति छुटे र के कति दोहोरिए त्यसको पनि यकिन भएको छैन होला । उसो त सिधा हेर्दा दश वर्षमा केवल २७ लाख मात्र जनसँख्या बढेको हुँदा यो कतै मानिसहरु धेरै छुटेको त हैन भन्ने शँका पनि गर्न सकिन्छ । अर्को कुरा धेरै युवाहरु बिदेशीएकोले गर्दा यो अवस्था आएको भन्ने खालका थुप्रै ठट्यौलीहरु पनि सामाजिक सन्जालमा आएको छ । For the detailed reprot: https://drive.google.com/file/d/1Osae5hMp0Fzi5T_C76darwcuhgzPNM0v/view

कुनै बेला सगरमाथाको प्रवेशद्वार मानिने जिरीको फेरिएको रुप

कुनै बेला सगरमाथाको प्रवेशद्वार मानिने जिरीको फेरिएको रुप: डा सुरेश तामाङ- काठमाडौंबाट १८५ किमी पूर्वतर्फ रहको जिरीका लागि हामी रवाना भयौं। करिब १० बजेतिर निस्केर बल्लतल्ल लोकन्थली काटेपछिमात्र हाम्रो मोटरको गति केही बढ्यो। खाडीचौरमा खाना खाँदा करिब १ बजिसकेको रहेछ। त्यसपछि हामी लाग्यौं उकालो। भोटेकोशी पुलदेखि मुढेसम्म सडक राम्रो रहेछ। तर, त्यहाँबाट खरीढुंगा, बोच हुँदै चरिकोट बजारसम्मको

म आफ्नै जन्मदिन ख्याल समेत गर्दिन [It was my birthday surprise!]

म जन्मदिन र विवाह वार्षिकी जस्ता चाड मान्दीन । बास्तवमा आफ्नै जन्मदिन ख्याल समेत गर्दिन । मेरो मतलव, यी चिजहरु मनाउँ तर सचेत भएर । अनावश्यक खर्च र विसँगति नभित्राउँ भन्ने हो । सन् २००३ मा जापान जाने र आउने क्रममा म बैंकक पनि घुम्न गएँ । मलाइ लिन मेरा साथी स्वर्गीय पिपाट र न्यनटिीपोन सिटुन विमानस्थल बाहिर आएका थिए । उनीहरुले फूलको माला दिएर मलाई स्वागत गरे । एकछिन पछि आफ्नो घर लगेर झोला सुटकेस थन्काएपछि साँझको खानपीन गर्न र शहर हेर्न बाहिर लगे । हामी बैंककको कुनै भागको एक ब्यपारिक केन्द्रमा रहेको एक रेसटुरेन्टमा गयौं । त्यहाँ एउटा निर्धारित कोठा सुरक्षित राखिएको रहेछ । आरामदायी काउचमा हामी बस्नासाथ एक हुल उस्तै कपडा लगाएका कर्मचारीहरुले कोठा भरियो । कसैले क्यान्डल बलेको बर्थडे केक पनि टेबलमा राख्यो । उनीहरु सबैले एकसाथ हेप्पी बर्थ डे टु यु भनेर गीत गाए । म त अलमलमा परेँ कसको जन्मदिन हो भनेर । सबैले मलाई नै हेरेपछि मलाई याद आयो, त्यो दिन त मेरो जन्मदिन पो रहेछ । अनि हतारमा अलि अभिनय सहित अचम्म मानेको प्रतिकृया जनाएँ । बास्तवमा मलाई सरप्राइज दिन त्यो सबै कुरा रचिएको रहेछ । श्रम विभागबाट सेवानिवृत मित्र पिपाट आज यो धर्तीमा हुनुहुन्न । उहाँका दाहसस्कारमा भने सारिक हुन पाएको थिएँ । हार्दिक श्रद्धासुमन । परिवारजनसँग फेरि भेट हुने आशा छ । धेरै पुरानो चिनीरोग देखि हाडमासीको क्यान्सर सम्म उनमा थियो । उनी पटक पटक अस्पतालमा भर्ना भएका थिए । तर आधुनिक औषधी विज्ञानले पनि उनलाई बचाउन सकेन । पिपाट सिटुन एक उच्च पदस्थ सरकारी कर्मचारी थिए । उनले धेरै वर्ष श्रम विभाग अन्तर्गत सीप विकास केन्द्रमा काम गरे । उनी हालै निवृत भएका थिए । मैले उनलाई सन् २००२ ताका स्वीडेनमा एक अन्तराट्रिय परियोजना ब्यवस्थापन तालिममा भेटेको थिएँ । हाम्रो सम्बन्ध त्यसपछि निकै गाढा भयो । उनी र उनको श्रीमति न्यान्टीपोर्न सिटुनले २ पटक नेपाल भ्रमण गरेका थिए । मैले पनि उहाँहरुलाई काठमाण्डौं, पोखरा, लुम्बिनी, जनकपुर, सँखुवासभा समेत घुमाए ।कासीकोर्न बैंकमा काम गर्ने उनकी श्रीमती । न्यान्टपोर्न अकोै साल निवृत हुने कुरा थियो । उनीहरु फेरि तेसे्रा पटक नेपाल आउने योजनामा थिए । तर पिपाटको अल्पायूमा नै मृत्यू भयो । शायद ६० वर्ष, २ महिना र २३ दिनमा ।

I usually do not celebrate my birthdays and marriage anniversaires. I often forget these dates. When I was travelling to and from Japan in 2003, I decided to stop by Bangkok [Thailand] for visiting my friends and families but also to experience Thailand. My friends Mr. Pipat & Ms. Nantiporn [Yoke] Seetoon welcomed me at the Suvarnabhumi airport with the flower garland [leis]. They drove me to their home and dropped the suitcase/bags. Then we went to a shopping mall in the city center for shopping. They offered me dinner. We went to a restaurant, sat in an area assigned to us. Suddenly, a group of uniformed staff came together surrounding our table. Someone brought the cake with a candle, and they started singing ``Happy Birthday to You" immediately. I was puzzled initially, then just realized it was for me, of course it was a surprise, it was my 31th birthday! My friend Pipat died in 2019 in his 60s due to multiple health conditions that modern medicine could not save him. He was recently retired from the Labor Department. Rest in Peace my dear brother! Fortunately, I was able to attend his funeral briefly! and met the entire family! Yoke is still surviving, hope to see Yoke soon! I met Pipat in Stockholm [Sweden] in 2002 when we attended the advanced international project management training funded by SIDA. They visited Nepal twice, we were able to visit Kathmandu, Pokhara, Lumbini, Janakpur and Sankhusabbha, they also visited many parts of India. They had a plan to visit Nepal again!

Facebook link: https://www.facebook.com/media/set/?set=a.10151285727177615&type=3

मैले देखेको पशुपती आर्यघाट

मलाई यो वर्ष पटक पटक आर्यघाट जाने बाध्यता भयो । आफन्तजनहरुको देहवसान र अन्तिम सँस्कारका लागि जानु पर्ने गन्तब्य मध्ये बौद्ध र स्वयँम्भु बाहेक एक आर्यघाट पनि हो । मैले कहिले दिनमा त कहिले मध्यरात सम्म पनि त्यहाँको चिसो सिरेटोमा जल्दै गरेको लास हेरेँको छु । पटक पटक त्यहाँ गए पछि मेरा मनमा धेरै कुराहरु खेले । मानव जीवनको एक मात्र अन्तिम सत्य मृत्यु नै हो । एकदिन हरेक मान्छेले खाली हात यो धर्तीबाट विदा लिनै पर्छ । हामीलाई चाहिने अन्तिम सवारी साधान हरियो बाँसको खट मात्र हो । आर्यघाटको नियमित कर्म शुरुमा मृतकको नाम दर्ताबाट शुरु हुन्छ । त्यसपछि आवश्यक सरसामान, कर्मचारी सहित एउटा चिता तोकिन्छ । हिन्दु परम्परा अनुसार ब्रम्हनाल लगायत नियमित कर्मकाण्ड गरी सकेपछि लासलाई चितामा राखी आगोमा जलाइ नष्ट गरिन्छ । अन्तिममा बाँकि रहेको सानो अस्तुधातु पनि वागमतीमा विसर्जन गरेर आगो टेकी मलामीहरु घर फर्कन्छन् । अन्य विभिन्न जाती, क्षेत्र र साँस्कृतिक समूदायहरुका मृत्यु सँस्कारमा विविधता पाइन्छ । जस्तै, तिब्बती र नेपालका उच्च हिमाली भेगमा लासलाई काटेर गिद्धलाई खुवाउने वा अन्य क्षेत्रमा जमिनमा गाड्ने जस्ता सवदाहका अन्य तरिकाहरु पनि प्रचलित छन् । श्लेस्मान्तक वनतिर किराँती तथा अन्य धर्मावलम्बीहरुका लागि पनि सवदाहका लागि निर्धारित स्थान तोकिएको छ । जे जसरी दाहसँस्कार गरेपनि एक मुठि प्राण सकिएपछि सबैको जानेबाटो त एउटै रहेछ ।

ऐतिहाँसिक कालदेखि नै यहाँ अत्येष्टी गर्दा पितृको स्वर्गमा बास हुने विश्वास एकातिर छ । तर हरेक दिन आर्यघाटमा जल्ने मृतकका लासहरुको धुँवा र प्रयोग हुने काठ दाउरा, खरपराल, वागमती नदिमा फालिने कोइला र अन्य सरसामानको कारणबाट सृजना हुने नदि, हावा र वातावरण प्रदुशषणको हेक्का राख्नै पर्छ । हालै निर्मित विधुतीय सबदाह गृह [Electric Crematorium] वातावरणीय हिसाबले उचित भएपनि केहि समय बन्द भएको थियो । तर हालै यो संचालनमा आएको रहेछ । यसै क्रममा अर्को नयाँ कुरा पनि थाहा भयो । यदि कुनै दिन यहाँको घाटमा कुनै लास जलेन भने माछा वा सिद्रा पोलेर भए पनि महादेवलाई वास्ना दिनुपर्ने भन्ने मौखिक कहावत र जनविश्वास पनि रहेछ । पशुपतीनाथ सँसारका हिन्दुहरुको लागि अति पवित्र तीर्थस्थल हो । यहाँ दैनिक रुपमा पाठपूजा, धार्मिक कर्मकाण्ड, आरधना र साँझमा नियमित आरती पनि गरिन्छ । बेलाबेलामा पर्ने विशेष धार्मिक चाडपर्व र विदेशी तीर्थयात्रीका आगमनका बेलामा भने थप भिडभाड हुन्छ । तर पशुपती परिसरमा विविध ब्यवस्थापकिय कठिनाइ पनि छन् । सरसफाइ र वातावरणीय प्रदुषणको पाटो उतिकै पेचिलो छ । फोहरमैला ब्यवस्थापन, चर्पी, पानी, सवारी पार्किङ्गमा चुनौतीहरु जिउँदै छन् । शान्ती सुरक्षाका लागि प्रहरी प्रशासन र स्वयम्सेवी सँस्थाहरु पनि लागेकै छन् । नजिकैका टहरोहरुमा बेपर्वाह सुतेका घरपरिवार विहिन मानिसहरु देख्दा मन नकुँडिने को होला । त्यहाँ पैसा माग्ने मगन्ते र साधुजोगीहरु पनि यत्रतत्र भेटिन्छन । लागुऔषध दूब्र्यसनी र सडक वालवालिकाहरुका बारेमा पनि हामी मौन रहन सकिन्न । तर आर्यघाटले फूलमाला, प्रसाद, अन्य सामाग्री, बोतलबन्द पानी र चिया ब्यापारी तथा कर्मकाण्ड गर्ने पण्डित पूजारीहरुको लागि जिविकाको अवसर समेत दिएको छ । यहाँस्थित पशुपती क्षेत्र विकास कोेषको कार्यालय, त्यहाँ कार्यरत थाइ अस्थाइ कर्मचारी र प्रशासकहरु साथै चुलिँदै गएको सेवा शुल्क, आकल झुकल भएका चोरी चकारी र अपराधका घटनाहरु पनि मनन योग्य छन् । पशुपती क्षेत्र विगतदेखि राज्यसत्ता र राजामहाराजाहरुले सँरक्षण गरेको धार्मीक स्थल हो । यहाँ हाल सम्मै पनि राज्यको ढुकुटी दोहन हुने गरेको छ । समय समयमा पद, श्रोत र अन्य लाभका लागि राजनीति पनि भएको छ । तर हिजो सम्म केवल हिन्दु मात्रको लागि प्रवेश भन्ने जस्तो नियम अब्यवहारिक थियो । यदि यो कायम भए हालको धर्मनिरपेक्ष नेपालको सन्दर्भमा भने यो सरासर कानूनसँग बाझिएको छ । पशुपतीनाथको मन्दिरमा हालै करोडौं मूल्य बराबरको जलहारी राख्ने योजना विवादित भएको छ । वागमती क्षेत्रको विकास तथा सुधार गर्ने नाममा संचालित परियोजनाहरुको नाममा हुने राजनैतिक खिचातानी र भ्रष्टाचारको लहरो पनि यहिँ अड्किएको छ । अन्ततः हामी यस धर्तीका २ दिनका पाहुना हौ, एकदिन सबैले यहि बाटो खाली हात जानै पर्छ । तसर्थ अनावश्यक लोभ लालच, पाप र अधर्म नगरौं । अन्य नागरिक लगायत सँसारका सबै प्राणीहरुलाई घृणा होइन माया गरौ । हाँसो खुशी, ममता, प्रेम र सद्भावले बाँचौ । मृतकका आत्माहरुले शान्ती पाउन । ---- भैँसेपाटी, ललितपुर, २०७८ कात्तिक १८

My childhood Memories: Pumpkin Ghost [Jack-o'-lantern]

It was probably around late-1980s. I was born and raised in Eastern hills of Nepal. My hometown, Tumlingtar was/is a popular trekking route and the gateway to Mt. Makalu and Mt. Everest via. Salpa pass.  Many trekkers and summiteers used to travel around and trek to the mountains. Some used to fly from Kathmandu to Tumlngtar, while others used to trek via Dharan, Dhankuta, Hile for several days. They used to have small to large campsites in and around Tumlingtar airport and surrounding villages including ours. I was perhaps a middle school kid but a proactive and extrovert boy. I used to introduce/talk to the unknown foreigners, to practice my English language conversation skills. I had met many British, German, American, French and Italian visitors. I do not remember who the person was, but s/he must be an American tourist who later sent me a special gift. I had no idea when s/he got my address but might have noted it during our conversation. An Italian gentleman [Michele] sent me the photo with him and some other gifts. One day, I unexpectedly got a heavy packet of books by post. It was the collection of 12 volumes of National Geographic Magazine [colorful, English]. I was more than happy. I randomly reviewed them, flipped several pages; and perhaps I read some sections, but specially viewed the images of the nature, plants, and animals of the world. But, I think I saw a photo of a carved pumpkin like a ghost in one of the volumes, perhaps it was about the Halloween day [festival] and the Jack-o'-lantern. I was a curious and a fast learner since my childhood.

Tumlingtar is the part of the deepest Arun valley. In Tumlingtar, we used to grow plenty of pumpkins, other tropical fruits, and vegetables. I tried to imitate the pumpkins as portrayed in the magazine. I cut off the head of the pumpkin, cut out the seeds and stuff from inside, and made the scary eyes, a nose, and large teeth. One evening, on a dark night, during this time of the year, I kept the carved pumpkin with a candle inside by the corn field near my house along the small path that connects other houses in my village. Eventually, someone screamed, and she was our aunty who was so scared of the ghost-like image inside the corn field. She ran towards our house! Ultimately, I had to disclose that I was the one who created that ghost! I still feel sorry about the mischief! I love to meet again and thank to the generous mountaineers/trekkers ! Happy Halloween! ................................................................................................................................................. वाल्यकालको सम्झनाः फर्सिको भूत ...................... यो कुरा १९९० कै दशकको हो । म सायद ६, ७ कक्षा मै पढ्थे होला । म पूर्वी नेपालको अरुण उपत्याकामा जन्मेको मान्छे । मेरो गाउँ तुम्लिङ्गटार । तर वच्चा देखि नै म अलि चतुर र जिज्ञासु भने थिएँ । उसबेलामा विदेशी पदयात्री, पर्यटक र मकालु र साल्पापास भएर सगरमाथा हिमाल आरोहीहरुको ओइरो लाग्थ्यो । काठमाण्डौंबाट तुम्लिङ्गटार उडेर वा धरान धनकुटाबाट हिँडेर बर्षेनी पर्यटकहरु आउँथे । कसैले तुम्लिङ्गटार एयरपोर्ट र कतिले वरिपरिका गाउँमा तम्बु टाँगेर रात बिताउँथे । म उनीहरुसँग सकि नसकि अँग्रेजी बोल्ने प्रयास गर्थे । मैले धेरै वेलायती, जर्मन, अमेरिकी, फ्रान्सेली र इटालियन नागरिकहरुसँग कुरा गरेको थिएँ । अर्का एक इटालियन नागरिकले उहाँसँगको फोटो र केहि उपहार पठाएका थिए । शायद कुनै अमेरिकी पर्यटकले मेरो नाम ठेगाना लगेछन् । पछि हुलाक मार्फत एक ठूलो खाम आयो । जसमा १२ वटा National Geographic Magazine का रँगीन किताबहरु थिए । म त दँग परेँ । मैले सबै पढिन र पढ्न सक्ने कुरा पनि भएन । तर कतै एउटा फर्सिको भूत (चित्र) भने देखेँ । नयाँ कुरा सिक्न म सारै उत्सुक भएँ । मेरो गाउँमा फर्सि धेरै फल्छ । एकदिन मैले फर्सिको भूत बनाउने विचार गरेँ । पाकेको राम्रो फर्सि काटेर डरलाग्दा आँखा, भयानक दाँरा र नाक पनि बनाएँ । एक साँझमा त्यसभित्र बत्ति बालेर घरनजिकै बारीमा राखेँ । एकछिन पछि त्यहि बाटो भएर आउने मान्छेले त्यो डरलाग्दो चिज देखेर चिच्याउन थाले । उहाँ हाम्रै काकी (माइली आमा) रहिछन् । उहाँ हाम्रो घरतिर हुत्तिएर आउनुभयो र त्यो विचित्रको बस्तुबारे बताउनु भयो । अन्ततः त्यो भूत बनाउने बदमास म नै भएको पत्तो लाग्यो । अहिले पनि यो कुरा सम्झिँदा रमाइलो पनि लाग्छ तर काकीलाई तर्साएकोमा भने खेद छ ।