Welcome, Namaste, Lhasso, Fyafulla, Tashi Delek and Aloha !!!!
This is my personal blog (including professional work, travel and family). I have witnessed many amazing and life-affirming moments, and I want to share a few of my favorites from early days to date randomly.
Let us make this world a better place to live a happy, satisfied and dignified life. I appreciate your comments and feedback as and when necessary!
Good day !
Suresh Tamang, PhD (Nepal)
तामाङ नाङखोरले देश विदेशमा रहेका सम्पूर्ण तामाङ विज्ञ [Intellectuals] हरुको परिचय कोश प्रकाशन गर्न लागेको छ । तामाङ समाजको गौरव हाल सम्म विभिन्न विषय र विधामा Masters, MPhil, PhD [सो सरह] गरेका तामाङहरुको विवरण संकलन हुँदैछ । कृपया आफ’नो विवरण दिइ सहयोग गर्नुहोला । सुरक्षा र नैतिक रुपमा अति संवेदनशील नीजि विवरण छापिनेछैन ।
We are proudly announcing that Tamang Nhangkhor [Nepal] is compiling a record on the Tamang Intellectuals [Masters, MPhil, PhD] from all over the world! Thank you for your support and collaborations!
उच्च शिक्षाको सिलसिलामा करिव दुई वर्ष वेलायत र नौ वर्ष अमेरिका बसेर पनि म स्वदेश फर्कदा परिवारजन र कतिपय साथीसंगीहरु निकै चकित भए । म देशै बनाउन नभए पनि यहाँको समाजलाई मेरो ज्ञान र सीपको खाँचो बढी छ भन्ने लागेर नेपाल फर्केको हुँ । आजसम्म मलाई विदेश नबसेकोमा कुनै पछुतो छैन । तर, कहिले काँही यहाँको धुवाँधुलो र राजनैतिक खिचातानी देख्दा अलि दिगदार भने पक्कै लाग्छ । अझै सरकारले जनताको पीडा ब्यथा नसुनेको र समाजमा बेथिती बढेको देख्दा म निरास पनि हुन्छु । तर म आशाबादी छु, जनता एकदिन सचेत हुनेछन् र हाम्रो समाज फेरिनेछ ।
आफ्नो जन्मथलो फर्कन मलाई कुनै दोधार थिएन । तर मलाई नेपाल आएकोमा आजसम्म कुनै गुनासो र पछुतो पनि भएको छैन । आफु यही माटोमा जन्मेको, हुर्केको र यहीँ केही गर्ने क्षमता र साहस छ भने के चिन्ता । आफन्त र अन्य मानिसहरुको अनुहारमा खुशी ल्याउन सके कतिजाती ।
म सानोमा पूर्वी भारतको सिलिगुढी, मिरिक र दाजिलिङ्ग बाहेक कतै गएको थिइन । २०४५ सालपछि हेटौडा क्याम्पस पढने क्रममा अध्ययन भ्रमणका लागि देशका थुप्रै ठाउँहरु घुम्ने अवसर मिल्यो । कामको सिलसिलामा देशका विभिन्न क्षेत्र गए पनि विदेशको नाममा भारतको जोगवनी, रक्सौल, बर्गनियाँ, सुनौली, रुपाडिहा र दार्चुला जस्ता नाकाहरु मात्र देखेको थिए । सन् २००२ मा पहिलो पटक स्वीडेन यात्राबाट मेरो विदेश जाने ढोका खुल्यो । एक महिना स्टकहोल्ममा परियोजना ब्यवस्थापन सम्बन्धी तालिममा म सरिक थिए । यही क्रममा फिनल्याण्डको राजधानी हेलसिन्की देखियो । लगतै अर्को साल बंगलादेश अनि २००३ मा फेरि अर्को तालिमको लागि मैले जापान जान पाएँ । यहस् साल दुई पटक थाइल्याण्डको पनि भ्रमण गरेँ । अनि २००४ मा स्नातकोतर अध्ययनका लागि बेलायत गएँ । बेलायत बसाईमा दुई जाडो हिउँदको मौसम अनुभव गरियो । नितान्त फरक भुगोल र मौसम भएपनि उतै बस्ने अवसर नभएको होइन । तर आफू कार्यरत संस्थाको एक जिम्मेवार कर्मचारीको हैसियतले त्यसतर्फ सोच्न पनि सकिन ।
फेरि २००७ मा करिव १० महिनाको लागि एशिया प्याशिफिक लिडरसिप फेलोसिप मिल्यो । जसमा करिव पाँच महिना अमेरिकाको हवाई गएँ । बाँकी पाँच महिना स्वदेशमै आएर त्यो कार्यक्रम सम्पन्न गर्न सकिने अवस्था थियो । यसै क्रममा दुई हप्ताका लागि चीन पनि जाने अवसर मिल्यो । उहीबेलामा हवाइ विश्वविद्यालय अन्तर्गत स्कुल अफ सोसल वर्कमा समाज कल्याणमा विद्यावारिधी अध्ययनका लागि पनि मेसो मिलाउन सकँे । यसरी भई राखेको राम्रो जागीर पनि राजीनामा गरी सपरिवार २००८ को अगस्टमा अमेरिका पसियो ।
सन् २०१४ डिसेम्बरमा पढाइ सकेर एकाध वर्ष काम समेत गरे पनि नेपाल फर्कन म आतुर थिएँ । किनकि मेरो उद्धेश्य पढाइ सक्ना साथ देश फर्कने नै थियो । तर नेपालमा छोरीको १० कक्षामा भर्ना नभएकोले हाम्रो बसाई अरु थपियो । तर २०१६ को जुनमा हामी सबैजना नेपाल फर्कियौं । करिव ९ वर्षको अमेरिकाको हवाइको वसाई त्यागेर म नेपाल आइछाडेँ ।
अमेरिकाको पनि स्वर्ग मानिने ५० औं राज्य हवाईको होनोलुलु शहर । संसारका मान्छेहरुको जिन्दगीमा एकपल्ट पुग्नै पर्ने ठाँउको सुचीमा पर्ने स्थान। सफा, निला समुन्द्र र सेता तटीय क्षेत्रहरु । पूर्वी एशिया र प्रशान्त सागरीय मूलका अति मिलनसार र संस्कारी मानिसहरुको बाहुल्यता भएको ठाँउ । त्यहाँ काला र गोरा जाति त अल्पसंख्यक मानिन्छन् । विचित्रको मौसम, बाह्रमासै जाडो र गर्मी दुबै नहुने सरदर २४ डिग्री सेन्टिगे्रड तापक्रम भएको ठाउँ हो हवाई । खानपीनको र मनोरञ्जनका प्रशस्त विकल्पहरु थिए । कतिपय रुख विरुवा (आँप, लिची स्वामी, मेवा, केरा, एभोकाडो) र चराहरु (सारौं र काग) समेत हाम्रो देशमा पाइने संग मिल्दछन् ।
हाम्रो अमेरिका बसाईमा विभिन्न भोगाइहरु भए । विद्यार्थीको जीवन संधै ब्यस्तता नै हुन्छ । अनुसन्धान सहायकको काममा सर्भे, तथ्यांक विश्लेषण र लेखापढीको काम धेरै गरियो । बेला–बेलामा अन्य टापुहरुको भ्रमण पनि गर्नु पर्ने हुन्थ्यो । पारिवारिक जिम्मेवारी पनि छँदै थियो । छोरीको पढाइ, खेलकुद र अतिरिक्त क्रियाकलापको पात्रो, अन्य सामाजिक गतिविधीले सास फेर्ने कमै समय मिल्थ्यो । सानो शहरमा रहेका हरेक नेपाली बीच राम्रो सम्बन्ध र कतिपय अवस्थामा किचलो पनि हुन्थ्यो । अमेरिका बसाइका बेला नै मैले प्रशान्त महासागर बीचमा रहेका ससाना देशहरु माइक्रोनेसिया र मार्सल आइल्याण्डस् समेत जाने मौका पाएँ ।
अमेरिका बस्नु र नेपाल फर्कनुमा एक पेशाकर्मीलाई तात्विक रुपमा खास फरक नपर्न सक्छ । आफ्नो पेशा गर्ने, कमाउने, परिवार चलाउने, खानेपीने, बालबच्चा हुर्काउने र सुखी जीवन गुजार्ने लक्ष्यहरु मिल्छन् । तर पनि आम रुपमा हेर्दा नेपालमा विदेश मोह नै कायम थियो । देशमा शिक्षितहरुका लागि कम अवशर भएर पनि विदेश पलायन स्वाभाविक हो । तर यहीँ पनि त केही गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा म स्पष्ट थिएँ । मैले २०५० को अन्त्यतिरबाट निरन्तर गैरसरकारी क्षेत्रमा काम गरेर देशको खाँचो बुझ्नुका साथै यहीँ प्रशस्त अवसर छन् भन्ने कुरामा आत्मविश्वास लिइसकेको थिएँ ।
अझै पनि धेरै मानिसहरुले किन फर्केको भनी सोध्ने गर्छन् । उहीँ पनि साथीहरुले मलाई मूर्ख नै बनाए । जब मैले नेपाल फर्कने कुरा बताउन थाले कतिपय साथि संगीले ‘ओ माइ गड, रियल्ली, साँची’ भनी सोध्थे । एक अमेरिकीले त तिम्रो देशमा इन्टरनेट चल्छ र सम्म भनिन् । उनलाई के थाहा यहाँ हामी पनि 4G चलाउँछौं भन्ने कुरा । कतिले एक्लै आउने, कतिले कलेज जानलागेकी छोरी छाड्ने उपाय पनि सुझाएका थिए । तर म मेरो निर्णयमा कति पनि विचलित भइन । मैले गोठै उठाएर देश फर्कने पक्का गरेँ । अधिकाँश साथीहरु उतै ‘सेटल’ पनि भएका छन् । कतिले नेपालमा के छ र पनि भन्छन् । थोरै प्रतिशत फर्कने मध्ये आफू परेकोमा मलाई गर्व लाग्छ । सुर्खेत बडिचौर जनज्योति मा.वि. का प्र.अ. नारायण सिग्देल सरको भनाई “मरेर स्वर्ग जाने कि स्वर्ग बनाएर मर्ने” भन्ने कुरामा म एकदम सहमत छु, छनौट आफ्नो हो ।
ज्वारभाटा जस्तो गरी मनमा मुस्लो भएर उठ्ने गरेको देश, जन्मथलो, आफ्नै धर्म, संस्कृति र परम्परालाई मैले मनभित्रै दवाउन सकिन । मेरा आफन्तजनले सहृदयतापूर्वक अमेरीकामै बसेर सुखी जीवन विताए हुने थियो भन्ने धारणा राख्नु भएको थियो । तर, मैले उहाँहरुको भावनाको कदर गर्न सकिन । यिनै चीर परिचित ढुङ्गा, माटो, डाँडा–पाखा, हिमाल–पहाड र तराईका समथर फाँटहरुमा आफ्नो सीप पोख्ने अठोट गरेर म धेरैका लागि स्वर्ग लाग्ने ठाउँबाट फर्कें ।
हामी लगभग राष्ट्रपती वाराक ओवामाको २ कार्यकाल २००८ देखि २०१६ भरी त्यहाँ थियौं । त्यहाँ धेरै राम्रा कुरा नभएका होइनन्, भौतिक विकास र सरसफाइ, सरकारी सेवा सुविधा, शान्ति सुरक्षा, यातायात र अन्य ब्यवस्थापकीय पक्ष । पौडी पोखरी सहितको सामुदायिक र डिस्ट्रिक पार्क, पुस्तकालय आदि । त्यहाँको शिक्षा प्रणाली अति राम्रो । सरकारी हाइस्कुलसंग हाम्रो देशको भन्दा राम्रा खेल मैदान र अन्य सुविधाहरु । प्राचार्य जतिकै शक्तिशाली खेलकुद निर्देशक र उनका मातहतमा सबैजसो खेलका प्रशिक्षकहरु काम गर्छन् ।
त्यहाँ धेरै चुनौती र समस्याहरु पनि छन् । सामाजिक सुरक्षा र स्वास्थ्य सेवा भने अलि जटिल छ । उच्चतहको पेशागत काम पाउन पनि गाह्रो नै थियो । विदेशी विद्यार्थी भएकोले स्थायी सेवामा जान केही वाधा अड्चन थिए नै । अरु त के पोस्टडक गर्न पनि २ वर्षको अनुभव माग्न थालिएको थियो । अमेरिकी सरकार आप्रवासीहरु प्रति अनुदार बन्दै थियो । ट्रम्पको उदयपछि त यो झन् कठोर बन्दै गएको जगजाहेरै छ । तर मैले उनको शासनकाल भोग्नु परेन ।
अमेरिकामा पनि सामाजिक समस्याहरु बढ्दैछन् भन्दा विश्वास नलाग्ला । तर त्यहाँ पनि गरिवी र सुकुम्बासी समस्या साथै मानसिक रोगी बढ्दैछन्। २०१७ को प्रतिवेदन अनुसार हवाइ राज्यको मुख्य टापु ओहाउमा मात्र हरेक महिना सरदर ६१६ र जम्मा ६९२४ नयाँ घरविहिन मानिस थपियो, जुन राज्यको सरदर भन्दा अलि बढी हो । जब कि त्यस राज्यको जनसंख्या नै करिब १४ लाख मात्रै छ । उनीहरुलाई राज्य सरकारले स्थायी बसोबास गर्न बाध्य गरायो । तर पारिवारिक कलह, पारपाचुके, गोलीकाण्ड र अन्य अपराधका घटनाहरु पनि बढेका थिए । एकातिर खाना खेर फालिने र अर्कातिर खान नपाउनेको संख्या बढेको थियो ।
यही बेला अमेरिकाको अर्थतन्त्र पनि ओरालो लाग्दै थियो । आवास र अन्य बस्तुको बजार भाउ आकसिदै थियो । अझ हवाइ राज्यको अर्थतन्त्र पर्यटनमा आधारित भएको र पूर्वी एशियाको बजारमा समेत आश्रित थियो । अन्य अवसरहरु सीमित थिए भने पेशागत बजारमा ब्यापक प्रतिसपर्धा थियो नै । विश्वविद्यालयहरुमा पनि कतिपय अनुसन्धान, जनस्वास्थ्य र समाज कल्याणका परियोजनाहरुमा भारी कटौती गर्नु पर्ने अवस्था आयो । खासगरी संघीय सरकारको आर्थिक सहयोग कम भएको पीडा थियो ।
एक दिन मलाई पढाउने प्रोफेसरले भेट्दा आफू पोस्टडकको काम खोज्दैछु भनेको त उनले गाली गरेर तुरुन्त देश (नेपाल) जाने । अनुभव भएको मान्छे, उही सेवा गर्ने, किन अरु तालिम लिने पो भने । वास्तवमा विद्यावारिधी एक तालिम हो र पोस्टडक पनि तालिम नै हो ।
यता घर परिवारको अपेक्षा पनि अर्कै । हामी उतै बसे कसो होला । हामी फर्किने कुराले पाको हुँदै गरेका हाम्रा आमा–बाबा भने रमाउनु भएको थियो । अरुको के कुरा आफ्नै दाजुले एकदिन सोध्नुभयो, उतै बसे हुन्नथ्यो ? जहाँ गएपनि फिर्ता आउने के हो ? मैले सम्झाउन खोजँे, “म त तालिम वा अध्ययनका लागि गएको, त्यहाँ पनि काम नै गर्ने हो, विविध कष्ट पनि छन्” । दाजुले प्वाक्क भने “मलाई के सम्झाउँछौ, मेरो हाकिम त उतै बसेका छन् । उहाँको कुरा पनि ठिकै हो । गतसाल कालीकोट जिल्ला अन्तर्गत तिलागुफा नगरपालिकाकी उपमेयर एक कार्यक्रममा सहभागी हुन अमेरिका गएर फिर्ता नआएको खवर आएको थियो ।
अमेरिकामा पनि सामाजिक समस्याहरु बढ्दैछन् भन्दा विश्वास नलाग्ला । तर त्यहाँ पनि गरिवी र सुकुम्बासी समस्या साथै मानसिक रोगी बढ्दैछन्। २०१७ को प्रतिवेदन अनुसार हवाइ राज्यको मुख्य टापु ओहाउमा मात्र हरेक महिना सरदर ६१६ र जम्मा ६९२४ नयाँ घरविहिन मानिस थपियो, जुन राज्यको सरदर भन्दा अलि बढी हो । जब कि त्यस राज्यको जनसंख्या नै करिब १४ लाख मात्रै छ। उनीहरुलाई राज्य सरकारले स्थायी बसोबास गर्न बाध्य गरायो । तर पारिवारिक कलह, पारपाचुके, गोलीकाण्ड र अन्य अपराधका घटनाहरु पनि बढेका थिए । एकातिर खाना खेर फालिने र अर्कातिर खान नपाउनेको संख्या बढेको थियो ।
आफ्नो जन्मथलो फर्कन मलाई कुनै दोधार थिएन । तर मलाई नेपाल आएकोमा आजसम्म कुनै गुनासो र पछुतो पनि भएको छैन । आफु यही माटोमा जन्मेको, हुर्केको र यहीँ केही गर्ने क्षमता र साहस छ भने के चिन्ता । आफन्त र अन्य मानिसहरुको अनुहारमा खुशी ल्याउन सके कतिजाती । मलाई वाल्यकालमा शिक्षादिक्षा दिने गुरुहरु खासगरी तत्कालीन मनकामना प्राविका गोपाल घिमिरे, टेक प्रसाद गौतम, भक्त बहादुर बस्नेत, दण्डपाणी भट्टराई, शावित्री पौडेल, ईश्वरी श्रेष्ठ लगायत पछि हिमाविका प्रअ जंग बहादुर ठाकुर, हरि श्रेष्ठ, भुपमणी निरौला, निलमणी पन्त, सोमनाथ घिमिरे, जगदिश श्रेष्ठ, विश्व वज्राचार्य प्रति विशेष कृतज्ञ छु । दुई वर्ष कलेज पढ्नासाथ जागीर खानुपर्ने पारिवारिक वाध्यताले जीवनमा धेरै पढ्ने इच्छा झण्डै मारेको थियो । तर अलि भाग्य र कर्म तर ज्यादा मेहनत र लगनले होला आफ्नो उच्चशिक्षा हाँसिल गर्ने आकांक्षा पूरा गरेरै छाडेँ । म जागीरे भएपछि ८ कक्षामा पढ्ने कान्छी वहिनीलाई काठमाडौं झिकाएँ, उनले पनि अष्ट्रेलीयाबाट पिएचडी सकेर नेपालमा नै सेवा गर्दैछिन्।
मैले जनस्वास्थ्य र समाज कल्याण विषय पढेँ । जसमा कमजोर, केटाकेटी, वृद्धवृद्धा, गरिव, निमुखा, असहाय, विरामी, सीमान्तीकृत र अपाङ्गता भएका मानिसहरुको जीवन बदल्ने लक्ष्य रहन्छ । अमेरिकी सरकारले यस सन्दर्भमा धेरै कामहरु गरिसकेको छ । मलाई आम नागरिकको सेवा गर्ने अवसर उताभन्दा धेरै यता छ भन्ने लाग्यो । फेरि गैरसरकारी क्षेत्रमा लामो समय काम गरेको अनुभव भएकोले पनि यसमा थप बल पुगेको थियो । मैले यहाँका आम मानिसको खाँचो र समाजलाई दिन सक्ने योगदानको तराजु बढी थिचिएको देखेँ । सानो पोखरीको ठूलो माछा हुने कुराले पनि सँधै हौसला दियो । यहीँको सम्मानित जीवनको सपनाले पनि झन् तान्यो । आफ्नो देश र माटोमा गर्न सकेको योगदान सानो भएपनि यसबाट पाउने आत्मसन्तुष्टी शायदै विदेशको सुखसुविधाले दिने थियो होला ।
मेरोे वाल्यकालका धेरै कुराहरु अझै पनि मेरो लागि स्मरणीय छन् । पूर्वी पहाडको एक मिश्रीत जाति र भाषाभाषी भएको मेरो गाउँमा म जन्मेर हुर्केको हुँ । उसबेला मानिने चाडवाडहरुमा दँशै र तिहारले निकै महत्व राख्दथ्यो । उसो त हाम्रो गाउँघरमा साउने संक्रान्ति (लुतो फाल्ने), माघे संक्रान्ति, भूमिराज आदिको चलन थियो । यसका साथै पानी ढिला परेमा सन्सारी पूजा, हरेक वर्ष मौसम अनुसार उँधौली उँभौली, आइतवारे र विहिवारे जस्ता देवीदेवताहरुको पूजाहरु गर्ने चलन पनि थियो । कोहि लाहुर लागे वा विशेष उपलब्धि गरेमा पन्चवली दिने र अरुण नदिमा पूजा गर्ने चलन पनि थियो । हिमाली भेगका भोटे शेर्पा र तामाङहरुले ल्होसार माने पनि सदरमुकाम वरिपरिका अधिकांश जातजातिले दँशै मान्ने चलन थियो ।
अर्को कुरा तिनताका मिठो खान र नयाँ लुगा लाउन दँशै नै पर्खनुपर्ने हुन्थ्यो । तयारी कपडाको चलन भरखरै आउँदै गरेकोले थानको कपडा लिएर सिलाउनु पर्ने वाध्यता नै थियो । वालि (वालिघरे) प्रथा अनुसार एक मात्र माइला (दमाइ) दाईकोमा दिनभर कुर्दा पनि पालो आउन्नथ्यो । दशैंमा केहि वर्ष फरक पारेर मामाघर गएको पनि सम्झना आउँछ । तिहारमा टिका र फुलका माला लगाएको अनि देउसी भैलो खेलेको पनि विर्सन कठिन छ । तर मैले दँशैंतिहार नमानेको पनि करिब २५ वर्ष भएछ । यतिका वर्ष चाड नमाने पनि म घटेको चाँहि छैन तर आफन्तजन भेट्न नपाउँदा खल्लो मन भने हुन्छ । त्यसमा केहि ब्यक्तिगत ब्यस्थता, पारिवारिक बाध्यता, राजनैतिक परिवर्तन र विवेचनात्मक चेत पनि कारक छन् । नेपालमा २०४६ सालको जनआन्दोलन र मेरो गाउँ छाडी शिक्षा र रोजगारीको नयाँ जीवन यात्रामा लाग्नु“सिँगारी हराउनु र बाघ कराउनु” जस्तै भएको छ ।
उसबेला मानिने चाडवाडहरुमा दँशै र तिहारले निकै महत्व राख्दथ्यो । उसो त हाम्रो गाउँघरमा साउने संक्रान्ति (लुतो फाल्ने), माघे संक्रान्ति, भूमिराज आदिको चलन थियो ।
मेरो वाल्यकालमा यि चाडबाडहरु निकै रमाइलो र हर्ष उल्लासका साथ मानिन्थ्यो । गाँउमै विवाह भएका फुपुहरु र एक जना काकाको परिवार नआएसम्म हाम्रो घरमा कुनै पनि चाड नै शुरु हुन्थेन । हरेक वर्ष दँशै नआउँदै आँगन र घर वरिपरि सरसफाइ गरिन्थ्यो । गाँउका सबैलेझारजँगल काट्ने, खुर्कने, रातोमाटो र कमेरो (सेतो माटो) ले घर पोत्ने आदि काम गर्थे । दँशैको लागि पहिला नै हरेक परिवारले अन्नपात जोहो गर्ने गर्थे । आफ्नो परिवारको लागि के कति मासु (शिकार) लिने अनुमानित तौल वा भागको माग गर्थे । गाउँमा फुलपातीको दिन सामुहिक रुपमा त्यसको ब्यवस्था गर्ने चलन थियो । हरेक परिवारले आफ्नो निजी पशुपन्छि समेत पनि जगेडा गरेका हुन्थे । अस्टमीका दिन घरघरमा मार हान्ने चलन थियो । त्यसको प्रमाण स्वरुप भित्तामा दुबै हातले रगतको छाप लाउने पनि गर्थे । कुमाल गाउँमा कारोबारी लगायत केहि परिवारले विशेष रुपमा अष्टमीको मार हानेको हेर्न हामी ताँती लागेर जान्थ्यौं ।
यो रहर वा बाध्यता भन्ने थाहा थिएन तर रातो टिका र जमरा लाउने चलन थियो । हाम्री माम (बज्यै) र फुपु बर्षेनी माइला मुखिया मान्नका लागि केहि कोसेली पोल्टोमा च्यापेर उहाँको घर जानुहुन्थ्यो । सायद १, २ पटक म पनि पछि लागेको थिएँ । गाउँमा केहि ठाँउमा लिँगे पिङहरु र अलि माथितिर चर्के (रोटे) पिङ पनि हाल्थे । एउटा छिमेकी भाइले लँगुर बुर्जा खेलाउने गर्थे । दक्षिणा स्वरुप पाएको २, ४ रुँपैया पनि उस्ले कप्ल्याक्क पारिहाल्थ्यो । एयरपोर्टतिर त तास जुवा पनि खेल्ने खेलाउने पनि गर्थे । हामी सानै भएकाले त्यहाँ हाम्रो उपस्थिती सम्भव थिएन । यहि बेलामा हामी खेतमा अक्षेतापाती चढाउन र सभा खोलामा पौडि खेल्न पनि जान्थ्यौं । तिहारमा देउसी खेलेर जम्मा भएको कोषबाट सामुहिक भोज खान गाँउका सबै जना सभा खोलामा जान्थ्यौं । स्वर्गिय शेर बहादुर दाइले केटाकेटीको लाइनमा खाना बाँड्ने बेलामा सँधै भन्थे “वान वान चोक्टा, तुरुक तुरुक झोल” ।
शायद त्यो तामाङ जातिको परम्परागत चाड म्हेनिङको एक रुप रहेछ क्यारे । जसमा आफनो परिवारका सदस्य मात्र सहभागी हुन्थे। घरको मुलीले गर्ने यो पूजामा पिता, पूर्खा र कुल कुलायनको प्रार्थना गरिन्थ्यो ।
हामी अरुण पारी कुलुङ मामाघर जान तँछाड मछाड गथ्र्यौ । धेरै सन्तान भएको परिवारमा पालो शान्ति गर्नु पर्ने हुन्थ्यो । एकाध वर्ष विराएर पालो आउने हुँदा कुनै वर्ष त झगडा (रुवाबासी) गरेर पनि आमाको पछि लागिन्थ्यो । दिनभर पैदल हिँडेर जानु पर्ने मामाघर । कोसेली सहितको झोला बोक्न पनि सबै जना तयार भइन्थ्यो । बाटोमा थाकेपछि खाजा (चाम्रे भात) खान पाउँदा कति रमाइलो हुन्थ्यो । मामाघरमा टिकाजमरा आशिर्वाद र केहि दक्षिणा पनि मिल्थ्यो । त्यो भन्दा धरै ताजा फलफुल, दहि दुध पनि खान पाइने । फर्कँदा कोसेली सुन्तला, कागति र मौसमी सागपात बोक्न सकेजति पनि ल्याउन पाइने । तर म २०४५ साल पछि मामाघर गएको छैन । हाम्रा बाजेबज्यै बितिसके पनि मामाहरुको परिवार छँदैछ । यहि क्रममा हाम्रो घरमा परिवारिक पूजा पनि फूलपातीको राती हुन्थ्यो । शायद त्यो तामाङ जातिको परम्परागत चाड म्हेनिङको एक रुप रहेछ क्यारे । जसमा आफनो परिवारका सदस्य मात्र सहभागी हुन्थे। घरको मुलीले गर्ने यो पूजामा पिता, पूर्खा र कुल कुलायनको प्रार्थना गरिन्थ्यो ।
तत्कालिन पन्चायत ब्यवस्थाको अन्तिम समयमा एक भाषा एक भेष र धर्मको नीति थियो । सबै पन्च नेपाली सबै नेपाली पन्चको सिद्धान्त थियो । जहाँ राज्यद्धारा आदिवासीहरु माथि चरम दमन र विभेद गरेको कुरा धेरैलाई पत्तो थिएन भने थाहा पाएर पनि बोल्न नसक्ने अवस्था थियो । उसबेलाको सरकार र राज्य ब्यवस्थाले दँशै तिहार जसरी नै अन्य चाडवाडलाई मान्यता र प्रवर्धन गरेको थिएन । धेरै गैह्रहिन्दु आदिवासी जनजातिहरुलाई यो कुराको चेत समेत पनि थिएन कि कुनै चाडलाई सरकारले काखि च्पाप्छ र अर्कोलाई हेला गर्छ । अहिले धर्मनिरपेक्षता सहितको गणतन्त्रमा सबै चाड र सँस्कार समान छन् । संविधानत हरेक जातिसमूहको भाषिक र सांस्कृतिक अधिकार समान छन । आफनो धर्म र प्रथाजनित कर्म गर्न राज्यले कसैलाई बन्देज गर्न मिल्दैन ।
यसपालि त विश्वब्यापी रुपमा नै कोरोनाले यातायात, जमघट र चाडबाडहरु प्रभावित भएका छन् । यसमा केहि गुनासो गर्ने ठाउँ छैन । यदि बाँचे चाडबाड फेरि मानौँला । तर हाम्रो आफ्नो ज्यान भन्दा चाडवाड ठूलो भन्ने पक्षमा मछैन ।
अर्कोतिर आजकाल चाडबाडको स्वरुप र त्यो बेलाको जस्तो महत्व नै कहाँ छ र ? राजनैतिक चेतका हिसाबले पनि सबै जाति भाषी र समूहको आआफना चाडवाड र रीतिरिवाज हुन्छन् । सबैले एक अर्काको सम्मान गर्दै आफ्नो सँस्कार र सस्कृति मान्दा हुन्छ भन्ने मलाई लाग्छ । तर चाडबाडका नाममा हुने मारकाट र प्राणी हत्या तथा अन्य कतिपय अन्धविश्वासहरु कायमै छन् । सांस्कृतिक सम्पदा जोगाउनु हामी सबैको कर्तब्य हो तर यसको विकृति प्रति पनि सजग हुनुपर्छ । आजकाल हुँदा खाने बाहेकका लागि त नयाँ कपडा र मिठो खान चाड पर्खनै पर्दैन । दमाइ दाइले सिलाएको कपडा लाउने तर उसलाई अछुत भनेर हेला गर्ने अनि दँशैको भाग भनेर खसि वा सुँगुरको पुच्छरको सानो मासु मात्र दिने अमानवीय चलन थियो ।
अहिले आम मानिसहरुले चाडबाड उसबेलाको रुपमा मान्दैनन् । अनावश्यक तडकभडक र प्रतिस्पर्धा गर्ने तथा अत्याधिक मांशहार र मद्यपानले विकृत रुप लिएको छ । कतिपयको लागि यो केवल इष्टमित्र भेट्ने र छुट्टि मान्ने मौका पनि भएको छ । धेरै आदिवासी समूह र गैरहिन्दु जातजातिहरुले दँशै लगायत हिन्दु चाडबाड मान्दैनन् । बरु उनीहरुले आफनै परम्परागत चाडवाडहरु मान्न थालेका छन् । कतिपयले माने पनि परिमार्जित रुपमा सेतो टिका लगाएको तर तिहार भने कतिपय आदिवासी समुदायमा अझै पनि प्रचलित रहेको अवस्था छ । त्यसमा पनि यसपालि त विश्वब्यापी रुपमा नै कोरोनाले यातायात, जमघट र चाडबाडहरु प्रभावित भएका छन् । यसमा केहि गुनासो गर्ने ठाउँ छैन । यदि बाँचे चाडबाड फेरि मानौँला । तर हाम्रो आफ्नो ज्यान भन्दा चाडवाड ठूलो भन्ने पक्षमा मछैन ।Read more at: https://www.indigenousvoice.com/1067.html?fbclid=IwAR2do1eR4MsK5PQAgybD7Ws12HUHT4whMGGohYguLdIuX2SutzGqippJ4do
यसपालको चाड मितव्ययी र घरैमा | NewsKarobar: नेपालमा कोरोना माहामारी फैलिएको ६ महिनाभन्दा बढी भइसक्यो । यस कालमा थुप्रै चाडपर्व आएर र गए पनि । सबैले आ-आफ्नै हिसाबले मनाए पनि होलान् । यसपालिका चाडबाडहरु नमाने पनि हाम्रो संस्कृति मासिँदैन तर चाड मान्दा भने हामी मासिन सक्छौँ । हामी बाँचे दसैं, तिहार, छठ, लोसार, माघीलगायतका चाडपर्व फेरि पनि मानौंला । तसर्थ, होसियार रहौं … Continue reading "यसपालको चाड मितव्ययी र घरैमा"
एसइइ त गयो । हिजो
कस्तो कष्ट गरेर पास गरेको एसएलसी नाम फेरीएर एसइइ भएको थियो ।तर अवको
परिक्षा नीति र अभ्यास के हुने ? पुरानै विधिमा अभ्यस्त हाम्रा शिक्षण
संस्था, शिक्षक र विधार्थीलाई कस्तो लाग्ला ।
आज सरकारले एसइइ नलिने निर्णय भएको कुराले मलाई आफ्ना पुराना
दिनहरुको याद आयो । करिव ३२ वर्ष पो भएछ त्यो बेलाको फलामे ढोका नाघेको पनि
। यो जीवनमा धेरै कुराहरु भोगिएकोछ । वाल्यकाल र किशोर हुदाँको यथार्थ
कहानी आज एसइइ बन्द हुदाँ सम्झेको छु। तिनै तितामिठा अनुभवहरुलाई आज इतिहास
जस्तै बनेको छ।
यो मेरो जीवनको उतारचढाव, सुख, दुःखका भोगाइहरुको
गाथा यो लेखको सार हो। नयाँ पिँढीलाई यो एकादेशको दन्ते कथा जस्तो पनि
लाग्न सक्छ ? तर यसले अरुको जीवनमा पनि केहि सन्देश वा उर्जा दिने आशा
गरेको छु । यसले कसैकसैको जीवनमा मार्गदर्शन गर्न पनि सक्ला ? यो सानो आलेख
परिवारका सदस्यहरु अनि मेरो जीवनमा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा प्रभाव
पार्नुहुने सम्पुर्ण अभिभावकहरुमा पनि समर्पित गर्दछु । क) पहिलो स्कुल यात्रा म २०२८ सालमा जम्मेको मान्छे
हुँ । शायद ३ वा ४ वर्ष थिए होला । उति बेलाको शिक्षा र विद्यालयको अवस्था
पनि फरक थियो। संखुवासभाको तुम्लिङटारमा एउटा स्थानीय प्राथमिक विद्यालय
(मनकामना प्रावि हालको रत्न अम्बिका उच्च मावि) मात्र थियो । त्यसवेला
आजकाल जस्तो मोन्टेश्वरी, प्रारंभिक वाल विकास (इसीडी) वा प्लेग्रुप भन्ने
थिएन ।
मलाई स्कुल जान पनि कति हतार लागेको होला । सायद जाडोको मौसम रहेनछ । एक
दिन घरमा पत्तो नै नदिइकन दाजु दिदी र छिमेकका केटाकेटीहरुको पछि लाग्दै म
पनि स्कुल पुगेछु । खै शिशु कक्षा जस्तो लाग्छ । अरु पनि थुप्रै
भुन्टाभुन्टीहरु गल्याङ्गगुलङ्ग गरिराखेका थिए । धुलाम्मे भुइँमा सबै खाली
खट्टा, मैला धैला जो थिए । पुरानो एकतले माटोको भवन, झ्यालमा चौकोस मात्र
थिए तर उदागो थियो । काठका पुराना बेन्च हो कि फल्याक मात्र थिए । मेरा
वरिपरि अरु पनि थुपै साथीहरु पनि थिए । तर गुरुवा वा गुरुआमा कोहि पनि आएका
थिएनन् ।
म निकै उत्साहित पनि थिए, कता कता मनमा डर पनि त थियो नै । एकछिनपछि त
एक्कासी म झसँग भएँ । किनकि मैले आधा शरिर मात्र ढाकेको रहेछु । मेरो जीउमा
माथितिर त खै गन्जी वा कमिज के थियो तर कम्मर मुनि भने सर्वाङ्गै केहि पनि
लगएको रहेनछु । मेरो अनुहार लाजले कालो निलो भयो, जीउ सिरीङ्ग भयो, मुटु
सारो सारो चल्न थाल्यो । मैले विस्तारै दैलातिर पाइलाहरु बढाए । दाँया
बाँया र पछाडी नहेरीकन घर तिर दौडिए । मेरो घर र त्यो स्कुल बिच करिव २
देखि ३ किलोमीटर जतिको दुरी होला । म कतै नरोकिकन दौडेर घर फर्के । मुख
सुकेर घाँटी पोल्दै दौडेको त्यो दिन अझै राम्रो याद छ । पछि कत्रो भएर फेरि
स्कुल गएँ त्यो याद छैन । तर करिब १६ वर्ष पनि राम्रो नपुग्दै मैले २०४४
सालमा परिक्षा दिएर एसएलसी पनि उत्तिर्ण गरे । ख) अंग्रेजी मोह र विदेशीसँगको सम्बन्ध करिब ५, ६
मा पढ्दा नै म विदेशीहरुसंग बोल्ने गर्थे । उसबेला पदयात्रा (ट्रेकिङ) र
मकालु र सगरमाथा हिमाल आरोहणका लागि धरै पर्यटकहरु हाम्रो गाउँको बाटो हुदै
जाने गर्दथे। जहाज र पैदल आएका विदेशीको बसाइ तुम्लिङटारनै हुने गर्दथ्यो।
म उनीहरुसँग घुलमील गर्थे । एकजना अमेरीकीले त उसको देश गएर १२ थान रगिन
नेश्नल जोग्राफिक म्यागिनको पुरै एकवर्षको अंकको सेट नै पठाइदिए ।
त्यसमध्ये कुनै अंकमा देखेर मैले फर्सिलाई खोपेर भुतको अनुहार जस्तो बनाइ
राती मकै बारीमा मैनबत्ती राखेर मान्छे पनि तर्साएको थिए । म त दंग परेको
थिए । अर्का एक इटालियन नागरिकले फोटो र केहि उपहार पठाएका थिए ।
एकदिन साथीहरुसंग खेल्दा खेल्दै आप खाने विचार भयो । सायद बर्षातको मौसम
आप लटरम्मै फलेर पाकेका थिए । मैले साथीहरुलाई अंग्रेजीमा भन लेट्स गो
एण्ड इट म्यागोज अलि परबाट मेरी आमा कराइन । आप मात्र खाओ त, मैले छल्ने
प्रयास गरे । हामीले आँप खाने भनको छैन । आमाले कराउनुभो । मलाइ ढाँट्ने
म्याङगो माने आँप होइन । मेरी आमाले त पढने मौका पाइनन् तर हामीले पढ्दा
छेउमा बसेर ध्यानले सुनेर सिक्नुभाको रहेछ ।
कहिलेकाहि साँझमा निलकण्ठ मामा आउँथे । खानपीन पछि हराउँथे । हामीलाई
सोभियत भुमि पत्रिका दिएर जान्थे । मलाई उहाँको अनुहारमा भएको कोठि याद छ ।
पछि थाहा भयो उहाँ त हालको जनता समाजवादीका नेता असोक राई पो हुनुहुँदो
रहेछ । शायद पन्चयत कालमा उहाँ भुमिगत रुपमा हाम्रो जिल्लातिर संगठनको
काममा सकृत थिए । ग) हिमालय मावि खाँदवारी २०४३ सालमा म कक्षा ९ मा
भर्ना भए । मैले इलामको मालापथ मुनि सुन्तलाबारी स्थित आदर्श मावि बाट
कक्षा ८ उतिर्ण गरेको थिए । म राम्रो मध्यकै विधार्थी भएकोले प्रअले घर
फर्कन झण्डै नदिएका । तुम्लिङटारबाट तिन ताका कक्षा ( ९ र १०) मा करिब २०,
२५ विधार्थीहरु खाँदवारी जान्थे । जसमध्ये म सबै भन्दा सानो थिए । करिब २
घण्टा एकतर्फी पैदल उकालो चढेर जानु पर्ने । आजकाल जस्तो अरामदायी जुत्ता
चप्पल पनि थिएनन् । त्यति मात्र कहाँ हो र ? विहान एक लगन घरबारीको काम
(घाँसपात) गरेर मात्र हामी विधालय जान्थ्यौं । वर्षादमा हिलो र हिउँदमा
धुलाम्मे हुने, विहान करिब २ घण्टाको उकालो । साँझमा फर्कदा भने दौडेको
सुरमा अलि चाँडै घर पुगिन्थ्यो ।
एकदिन कक्षा ९ को हाम्रो सेक्सनमा अचानक प्रअ जंग बहादुर ठाकुर आए ।
उहाँसंग सबै सतर्क रहने र डराउने गर्थे । कक्षामा छड्के जाँच गर्न आएका
रहेछन् । उनले केहि हचुवा प्रश्नहरु एकाध विधार्थीलाई उठाएर सोधे । त्यसमा
हाम्री सुमित्रा दाहाल दिदी पनि परिन । उनी उठिन तर एक शब्द पनि निकालिनन् ।
खै डरले हो वा नजानेर थाहा भएन । प्रअले धेरै बल गरे । अन्तमा उनी कहाँबाट
आएकी विधार्थी हो भनेर सोधे । मुखाले साथीहरुले प्वाक्क भने,
तुम्लिङटारबाट । उहाँको मुखबाट प्याटट आयो, त्यहाँका विधार्थी यस्तै हुन ।
मलाई त्यो कुराले मनमा गहिरो चोट परयो । यिनलाई म पनि देखाउला भने झै इखले
जरा गाड्यो । पछि कक्षा ९ को अन्तिम परिक्षामा मैले आफ्नो स्थान राम्रा
विधार्र्थी मध्येमा दरे ।
अर्को एक दिन प्रार्थना सकिएर सबै कक्षामा भरखरै पसेका रहेछन । म पनि
हतार गर्दै कक्षाको ढोकै निर के पुगेको थिए, कक्षागत गीत गाउने घण्टी
बजिहाल्यो । साथीहरु जराकजरुक उठेर गीत गाउन थाले । मलाई आपत परयो । हतपत
गर्दै म भित्र गए । एकछिन पछि प्रअले मलाई बोलाए । कडा स्वरमा किन अघि
कक्षागत गीत शुरु भएपछि कोठामा छिरेको भनी सोधे । मैले डराउँदै नम्र भएर
भने, म पुग्नासाथ गीत शुरु भयो । आइन्दा यस्तो नगर्ने चेतावनी सहितको कडा
आदेश शिरोपर गरेर म कक्षामा फर्के ।
उसबेला ट्युसन पढ्ने र पढाउने चलन थिएन । विधालयले नै एकाध महिना कोचिङ
कक्षा भने चलायो । म ३ महिना जति टेस्ट परिक्षाको लागि खाँदवारीमा नै डेरा
गरि बसे । करिव २१८ जना विधार्थीहरु यसमा सामेल थिए । परिक्षाको नतिजा आयो ।
म त तेस्रा भए । सबै चकित भए ।
केहि महिनाको तयारी पछि एसएलसी पनि दियौं । माघको ७ गते २०४४ साल, त्यहि
दिन तत्कालीन राजा बीरेन्द्रको खाँदवारी भ्रमण रहेछ । धनकुटा मुकाम बनाई
हरेक दिन पुर्वान्चलको एक जिल्ला हेलिकप्टरमा उड्ने चलन । अघिल्लो साँझमा
टुडिखेलमा निशुल्क डकुमेन्ट्री देखाउने गर्थे । सायद मान्छे बटुल्नका लािग
होला ।
तर परिरक्षा राम्रैसंग सकियो । मेरो सिम्बल न। अहिले पनि याद छ । ००४१४१
के, अहिले जस्तो मेसेज वेवसाइट इन्टरनेट भन्ने थिएन । गोरखापत्र हेर्नै
भरदिन तुमिलङटार एअरपोर्टमा जहाज कुरेर बसे । साँझ ४ बजेको काठमाण्डौंको
नेपाल एअरलाइन्सको जहाजमा गोरखापत्र आयो । मैले मेरो सि नं। खोजे, शुरुमा
मेरो नम्बर नै भेटिएन । फेल भइएछ जस्ते भो । तर म त फस्ट डिभिजनमा पो परेछु
। जिल्लाका ३ उत्कृष्ठ मध्ये म एक रहेछु । हर्षका सीमा रहेन । गाउँघर,
परिवार, विधालय र जिल्लामा नै तहल्का भयो । उसबेलाको प्रथम श्रेणी अहिलेको ए
प्लस भन्दा माथि जस्तै ।
१२ वर्षवछि म गत साल खाँदवारी गएँ । खाँदबारीको मुहारै फेरिएछ । उसो त
२०४५ साल पछि गृह जिल्ला अकाल झुकाल आउने गर्थै । धेरै कुराहरु फेरिएछन् ।
घर भवन, कारखाना, सवारी साधन, मोटरबाटो, होटल ब्यापार आदी । तर शनिबारे
हटिया (हप्तान्तमा लाग्ने नियमित हाट बजार) त उस्तै । अस्पतालको हाताभित्र
केहि नयाँ भवन, बन्दै रहेछ । तर कतिपय मानिसहरु र दोकानहरु भने उस्तै पनि
लागे । वरिपरिको वातावरण, कृषि खेति र बन्द ब्यापर एकदम भिन्न । मेले
एसएलसि सकाउँदा सम्म संखुवासभा जिल्लामा नै विजुली बत्ती थिएन । मटितेलको
टुकी बालेर हामी राती पढेको मान्छे । विहान नाकको प्वालमा कालो ध्वाँसो
निस्कन्थ्यो । शहरी ढंगका आधुनिक धरका विस्तार, कति धेरै बैंक, सेलुन र
साना ठुला होटलहरु । घरघरमा मोटरसाइकल, हातमा मोवाइल । हरेक घरका कोहि न
कोहि विदेशमा काम गर्ने । सके युरोप वा अमेरिका नभएपनि अरब वा मलेशिसयामा ।
रेमिट्यान्सबाट आएको पैसा खानपीन र नक्कल झक्कलमा खतम । खानपीनमा व्यपक
बदलाव, स्थानिय जातका खानेकुरा केहि छैन । सबै आधुनिक र विकासे । सबै चिज
बोइलर कुखुरा जस्ता । विविध सेवा सुविधा त बढेको देखियो तर आम जनताको जीवन र
समाज कल्याणमा के कस्ता फेरबदल आए, त्यसको त अध्ययन नै गर्न पर्ला ।
मैले भोटखोला तर्फ पनि जाने विचार गरे र उसबेला बल्लतल्ल एकदिनको पैदल
यात्रामा नुम पुगिने । करिब ३० वर्षपछिको मरो यात्रा । उसबेला पैदल, अहिले त
मोटरबाटो बनको छ । तर सडकको अवस्था अति जर्जर, खतरा र हिलाम्मे, ज्यान
जोखिममा राखेर यात्रा गर्नु पर्ने । भोटखोलातर्फ गोलासम्म सडक विस्तार भएको
भएपनि यसमा अझै ब्यापक सुधार आवश्यक रहेछ । विराटनगरदेखि किमाथांका स्थित
तिब्बत जोड्ने कोशी राजमार्ग भारतीय र चिनियाँ सीमाना जोड्ने सबभन्दा छोटो
सडक (२९२ किमि) हुनेछ ।
यो खाँदबारी भ्रमणमा म हिमावि पनि गए । नयाँ थप भवनहरु बनेका रहेछन् ।
पुरानो एउटा मात्र भवनको अंश जीर्ण अवस्थामा बाँकी रहेको पाएँ । कक्षा
कोठाहरु, शिक्षकको कार्यालय, पुस्तकालय आदी धेरै। व्यवथित लाग्यो । १२
कक्षा सम्मको नियमित पढाइ भइरहको छ । तत्कालिन प्रअ जंग बहादुर आश्रममा
बस्ने सुनेको छु तर भेट भएन । हालका प्रअ बीर बहादुर सर पनि भेट्न सकिएन ।
यस हिमाविका विधार्थी मध्ये हाल नेपाल सरकारमा ५, ६ जना त सचिव नै छन् ।
प्रमुख निवार्चन आयुक्त मा. दिनेश थपलिया पनि यसै विद्यालयका उत्पादन हुन्
। उसो त हालका अेमेरिकाका लागि नेपाली राजदुत डा. अर्जुन कार्की पनि
यहिबाट निर्मित हुन् । अन्य अधिकृत, सुब्बा र खरिदारहरु त अनगिन्ती छन् ।
हरेक मन्त्रालय र विभागमा हिमाविका सन्तान भेटिन्छन् । गैसस र नीजि
क्षेत्रमा पनि सअस्ख्य मानिसहरु कार्यरत छन् । म सरकारी नियुक्ती फालेर
गैससमा पसेको मान्छे । मलाई केहि पछुतो छैन, आफु जुन क्षेत्रमा भएपनि देश र
समाजका लागि के गरिन्छ, त्यसले महत्व राख्दछ भन्ने मलाई लाग्छ । घ) आचुङ्मा (सानो) सर मैले १६ वर्षमा नै २०४५ सालमा
एसएलसी पास गरेको थिए । जिल्ला भरका ३ जना प्रथम श्रेणीमा उतिण भए मध्ये म
एक थिएँ । परिवारजन र आफ्नो अपेक्षा अनुसार त्यसबर्ष आफुले भनेको जस्तो
बिषय पढ्न नपाएकोले मेरो क्याम्पस जाने सपना रोकिने निश्चित भयो । आजकाल
त्यसलाई ग्याप इयर भन्दा रहेछ। तत्कालिन राजा बीरेन्द्रले एउटा योजना अघि
सारेका रहेछन् । नेपाललाई पनि एशियाली मापदण्डमा पुर्याउने । तिनताका
हिमाली जिल्ला संखुवासभा जिल्लाको उत्तरी भोटखोलाको शैक्षिक अवस्था निकै
दर्दनाक थियो ।
साविकको पावाखोला (हाल मकालु गापा) गाविस वडा नं ७ स्थित भोटेगाउँमा
एउटा विद्यालय खोल्ने प्रस्ताव आयो । प्रधानाध्यापक स्वर्गीय गोकुल
घिमिरेका साथमा मेरो अस्थाइ प्रावि शिक्षकको रुपमा नियुक्ति पनि भयो । त्यो
बेलामा मेरो तलब जम्मा ९६० रुपैयाँ थियो । त्यसको ९० प्रतिशत दुर्गम भत्ता
बापत उपलब्ध थियो । गोकुल सर र म भोटखोलाकोे यात्रामा लाग्यौं । कलिलो
उमेर र पहिलो जागिरले गर्दा म एकदमै उत्साहित पनि थिएँ । तर यो मेरो
अविस्मरणिय र पहिलो भोटखोलाको यात्रा थियो । उकालो ओरालो गर्दै जानुपर्ने
बाटो भने निकै कठिन र जाखिमपुर्ण पनि थियो ।
हाम्रो यात्राको पहिलो दिन खाँदबारीबाट भर दिनको पैदल यात्रापछि नुम
सम्म पुगियो । अर्को दिन हाम्रो पाइलाहरु हेदाङ्गना हुँदै पुर्व तर्फ बढ्यो
। दोस्रो रात पनि ओवाकको एक तामाङ परिवारसँग वितायौं । भोलीपल्ट ओवाकबाट
चसुवाटार, नेवारे र देउराली हुँदै हामी अघि बढ्यौ । नाक ठोक्किने ढुङ्गा
खोपेको उकालो काटेपछि पुगिने सानो सुन्दर र अन्तिम गाउँ नै हाम्रो गन्तब्य
थियो । वरिपरि हिमालले ढाकेको यो गाउँमा त्यसबेला करिब २०–२२ वटा घरहरु
मात्र थिए । ति पनि सबै नावा (भोटे) जातिका मात्र । हरेक घरमा तीन पुस्ता
संगै बस्ने र त्यसमा पनि प्रशस्तै केटाकेटीहरु । ब्यक्तिगत सरसफाइ र परिवार
नियोजनका बारेमा उनीहरुसंग सायदै ज्ञान थियो । सानो र समथर गाउँ भएपनि
निकै उचाइ भएका कारणले प्रशस्त हिउँ पर्ने गर्दथ्यो । अन्नपातको नाममा अलि
अलि गहुँ र आलु बाहेक अरु केही नहुने । चौरीपालन र व्यापारबाट त्यहाँको
जनजीवन चल्दथ्यो । त्यहाँका बासिन्दाहरुको तिव्बतीसँग मिल्ने रहनसहन, भाषा र
संस्कृति थियो । त्यसबेलासम्म त्यो गाउँमा ५ कक्षा पास गर्ने मान्छे कोही
पनि थिएनन् ।
हामीलाई ओवाकमा केही बर्ष बिताएका ओझा थरका एकजना शिक्षकले राम्रो सहयोग
गरे । गाउँ बैठक बोलाइयो । सबैले बिद्यालय चाहिएको कुरा गरे । गाउँबिचको
एउटा सार्बजनिक जमिन विधालयका लागि छुट्याइयो । लाप्साङको बा (नाम भुलेको)
को अध्यक्षतामा विधालय संचालक (हाल ब्यवस्थापन) समिति गठन पनि भयो ।
जनश्रमदानबाट जमिन खार्ने काम तत्कालै सकियो । घरघरबाट र केहि जंगलबाट
काटेर आवश्यक काठपात जुटाइयो ।
सल्ला धुपीको काठ, मालिगो बाट बनेको चित्राको छाना र बारबन्देज गरेर
चारकोठे भवन तयार गर्न धेरै दिन लागेन । त्यसमा एक देखि तीन कक्षाका लागि
कोठाहरु थिए । कार्यालय र शिक्षक आवास (भान्सा समेत) तयार भयो । खेलमैदान र
प्रार्थनाका लागि सानो आँगन पनि थियो । गाउँलेहरुले हामीलाई मासिक रुपमा
केहि अन्न दिन्थे । तरकारीको लागि सागपात भन्दा पनि चौरीको मासु (स्या) नै
बढि दिन्थे ।
तिनताका गाउँमै पहिलो पटक आएका शिक्षकहरु सम्मानीत हुन्थे । हरेक घरले
हामीलाई निम्ता गर्ने गर्थे । घिउ चिया र भुटेको मकै भटमास चौबिसै घण्टा
उपलब्ध हुन्थ्यो । मेरो उमेर पनि सानो थियो । मद्यपान गर्ने बानी पनि थिएन ।
प्रधानाध्यापकले चाहिँ अन्नपात भन्दा बढी तरल (छ्याङ र आइराक) नै सेवन
गर्थे । तातो थुक्पा, चौरीको मासु र भट्मास पनि खुब खाइयो । कहिले काँही
सिकार गरी कोशेली पठाइएको जंगली चरा (कालीज) पनि प्रशस्तै खाइयो ।
योजना बमोजिम विद्यालय तयार र कक्षा सञ्चालन भयो । मेरा विद्यार्थीहरु
भने २१ बर्ष सम्मका थिए । दैनिक रुपमा पढाइ लेखाइ शुरु भयो । करिब १६
वर्षको कलिाले मान्छे म । म सानो भएकोले मलाई सबैले आचुङ्मा (सानो) सर भनेर
बोलाउँथे । दिनहरु रमाइलो संगै बिते । दैनिक कक्षा संचालन मैले नै गर्थै ।
चौैमासीक तलब भत्ता निकासा गर्ने, जिल्ला शिक्षा कार्यालय जाने आउने काम
मेरै थियो । जसका लागि शिक्षक हाजिरी, विद्यार्थी हाजिरी, विधालय सन्चालक
(व्यवस्थापन) समिति बैठकको निर्णयको प्रतिलिपी अनिवार्य समाबेश गर्न आवश्यक
थियो । जिल्ला गएर आँउदा वालवालकिालाई कापी र शिशाकलम, उनका अविभावकका
लागि साबुन र मसला कोसेली लगि दिन्थे । उनीहरु अति खुशी हुन्थे ।
त्यसै क्रममा मैले जीवनमा पहिलोपल्ट हिउँ देखेको हो । यसैक्रममा चौरीगोठ
र खर्कको यात्रा पनि गरे । तोङबाको पीपा (पिप्सिङ) बनाउने सानो निगालोको
सुइरो काट्न जाँदा हिउँको भासमा पुरिएर झण्डै मरेको । उसो त करिव दस
महिनाको बसाइमा जम्मा जम्मी आठ–दश चोटी मात्र नुहाएँ होला मैले । स्थानीय
भाषा पनि राम्रैसँग बुझ्न सक्ने भएको थिएँ । अहिले पनि त्यो भाषामा सामान्य
वार्तालाप गर्न सक्छु । नेपालका अन्य हिमाली जातीहरुले बोल्ने तामाङ,
गुरुङ, शेर्पा, थकाली र यो भाषा पनि भोटवर्मेली उपसमुह अन्तर्गत पर्दछन् ।
हालै स्थानीय शिक्षक सोक्ते भोटेसंग मेरो भेट भयो । हाल त्यस गाउँमा १८
घरधुरी माात्र रहेछन् । जम्मा जनसंख्या ९९ जसमध्ये २१ जना जति ५ वर्ष
मुनिका र तर करिब ११ जना मात्र विद्यालयमा भर्ना भएका । बाँकी घर वा
चौंरीगोठमा बस्छन् तर पढ्न जाँदैनन् ।
आजका दिनसम्म आइपुग्दा, त्यसबेलाका ति म भन्दा ठुला मेरा बिद्यार्थीहरु
मध्ये कोही शिक्षक, कोहि स्थानीय निकायमा प्राविधिक सेवामा कार्यरत रहेको
सुनेको छु । शान्ती क्षेत्र प्राथमिक विद्यालयको नाममा स्थापित सो विद्यालय
आज सम्म सञ्चालित छन् । तर त्यसको अवस्था जर्जर रहेको जानकारी भयो । यस
कुराले म भित्रै देखि गौरवान्वित हुन्छु । म चाँडै जाँदैछु फेरि पावाखोलामा
। त्यो गाउँका मान्छेले फेरि एकपटक आफ्नो आचुङ्मा सरलाई भेटनेछन् ।
यो समयको पनि माग हो । एसइइ त गयो । हिजो कस्तो कष्ट गरेर पास गरेको
एसएलसी नाम फेरीएर एसइइ भएको थियो । म आफु यस्ता परम्परागत परिक्षा
प्रणालीमा खासै विश्वास पनि नगर्ने मान्छे हुँ तर अवको परिक्षा नीति र
अभ्यास के हुने ? पुरानै विधिमा अभ्यस्त हाम्रा शिक्षण संस्था, शिक्षक र
विधार्थीलाई कस्तो लाग्ला त्यो त हेर्न बाँकी नै छ ।
डा. सुरेश तामाङ आज मेरो उमेर ४९ वर्ष भएछ । म वाल्यकाल देखि नै जातीय छुवाछुतको विरोधी थिएँ । आज २१ अौं शताब्दीमा पनि मानिसहरुको विवेक देख्दा दया लाग्छ । देशभरका साना ठूला घटना र हालैको चौरजहारीको नरसंहारमा अनि क्वारन्टिीनमा समेत दलितले पकाएको खाना वहिस्कार भएका सुन्दा र अमेरिकाको हालको अवस्थामा नबोल्ने कुरै भएन । यो विभेद र अन्यायको निन्तरताका लागि राज्य र हामी स्यवम पनि जिम्मेवार छौं ।
म नेपालको पूर्वी पहाडको गाउँमा हुर्केको मान्छे । मेरो स्वाभाव सानै देखि अलि जिज्ञासु तर विद्रोहि पनि थियो कि जस्तो लाग्छ । हाम्री माम(हजुरआमा) हामीलाई बढि स्वतन्त्र भएको र सामाजिक विभेदको बारे चियो चर्चा गरेको राम्रो मान्दिनथिन् क्यारे । म सानैदेखि दलित साथीहरुसंग मिल्नेगर्थे । खेताला आएका साठीमुरेका किर्ती बहादुर र लिला बहादुर दाइहरुसंग बसेर खाजा खानु पर्ने जस्ता हर्कत गरेर उहाँलाई चिढ्याउँथे ।
करिब २०४० सालको कुरा याद आयो । म १२ बर्षको मात्र थिएँ । हाम्रा गाउँका आदरणीय शिक्षाविद् तत्कालिन मनकामना प्रा. वि. का प्र.अ पछि उच्च मा.वि. प्रधानाध्यापक र बरुण क्याम्पसका प्राध्यापक) श्री गोपाल घिमिरे (जसलाई हामी आज पनि काका भनेर सम्बोधन गर्छौ । हाम्रो पारिवारिक सम्बन्ध राम्रा थियो । उहाँको परिवार पण्डितको परिवार । शिक्षित भए पनि घरमा हजुरआमा र समाजको खातिर छुवाछुत र छोइछिटो कायमै थियो । एकदिन उहाँ खाँदबारीबाट घर फर्कने क्रममा साँझ भइसकेको थियो । हाम्रो घर आएर उहाँले उन्यालोको खोजि गर्नुभो । औंसीको परिपरि थियो क्यारे अन्धाकार थियो । तिनकताका हामा्रे गाउँमा बिजुली बत्ति पनि थिएन । आजकालको जस्तो चार्जर र मोबाइलको फ्लास लाइट पनि थिएन । कसैका घरमा टर्च लाइट हुनु पनि निकै ठूलो कुरो थियो । केहि पुराना बाँसका भाटा जम्मा पारी परम्परागत रुपमा उपयोगी राँकोको बन्दोबस्त भयो । कोहि साथी पनि जानुपर्ने भयो । झटपट म नै तयार भइ हाले । ८, १० मिनेटमा उहाँको घर पुगियो । सबै जनाले उहाँ घर आइपुेको र मैले साथी दिएकोमा धन्यवाद दिए । मलाई अब हातमा भएको आगो कता राख्ने भन्ने कुराले सतायो । सोचे आगो जस्तो कुरो जतन गर्नै परयो । म सिधै भित्र भान्साको पनि माथिल्लो भागमा रहेको विशेष सानो र सफा चुलोमा नै पुगेँ । त्यो बचेखुचेको आगो सहितको भाटोहरु चुलोमा नै घुसारिदिए । सबै स्तब्ध भए अब के गर्ने होला, काकाले सायद नुहाइधुवाइ गरेर गहुँत, सुनपानी पनि छर्के होलान् । तर मैले त मेरो विवेकले जानेको र आगोलाई सबभन्दा सुरक्षित स्थानमा राखेको थिएँ । पूख्र्याैली पण्डितहरुको घरमा म तामाङ (जनजातिको छोरो), मनमा अलि खिन्नता त भयो । तर मलाई खासै खेद पनि लागेन ।
२०४४ सालताका एसएलसी तयारी गर्न हामी सदरमुकाम खाँदबारीमा डेरा गरी बस्यौं । जसमा ४ जना सहपाठीहरु मध्ये एक मित्र सीताराम विश्वकर्माजी दलित हुनुहुन्थ्यो । उहाँ अहिले धेरै संधर्ष पछि ठूला ब्यापारी भएका छन् । त्यस्तै कलेजपछि पहिलो गैरसरकारी संस्थाको जागीरका म २०५० चैत्रमा चितवन झरेँ । हामी पूर्वी चितवनमा शंकर दर्नालजी सहित एकै कोठामा बस्थ्यौं र एकै भान्सामा पकाएर खान्थ्यौं । खै त मेरो जात पनि गएको छैन् । यो त हाम्रो मानवलाई हेर्ने विवेक र गरिने ब्यवाहार हो । https://nepalnews.com/opinion/24074-2020-06-06-04-41-57?fbclid=IwAR0ffnHBtw4f9FG5D063VIUzGjbdUKoV-hN3Q7SAngT4N93XGkvs-1nAcoc#.Xtsfxqu8aWs.facebook
१. हाम्रोगाउँमाथिमुर्मीछापभन्नेठाउँछ, जहाँरहेकाठूलाफाँटबारीहरुआजपनिहाम्रौगाउँकातामाङहरुकोस्वामित्वमानैरहेकोछ। २. भोटेबारीनामकोजग्गाअझैछ।संगैभोटेखोल्साभन्नेसानोनिरन्तरपानीनबग्नेतरबर्खेभेलबग्नेखोल्सापनिछ। ३. हाम्रोअधिकांशजग्गाजमिनहरुकाकागजातमाझाँक्रीभोटेदर्ताउल्लेखछ, जोहाम्रोपूर्खा
(जिजुबाजे) थिए। ३. अरुकतिजमिनहरुसुझावमुर्मीदर्ताहालकाल्दनपरिवारहरुकोस्वामित्वमारहेकोछ।त्यस्तैइन्द्रमानजजमानदर्ताअहिलेभएकोजग्गापनिआजउनकैसन्तानलप्टनयोन्जानकोपरिवारलेभोगचलनगरिराखेकाछन्। ४. त्यस्तै, अरुणनदिपारीपटिभोजपुरजिल्लामापनितामाङहरुबसेकोलेअनुमानगर्नसकिन्छ।भोटेटाररमठेटारजुनतामाङभाषामाभटमासलाईमठेभनिन्छरधेरैमठेफल्नेपारिलोरचाक्लोजमिनकोनाममठेटाररहेकोदेखिन्छ। ५. खाँदवारीभन्दाअलिमाथीपांमाकोशिरमाभोटेबासभन्नेगाउँअहिलेपनिछ।तरत्यहाँहालशेर्पाजातीकोबसोबाशदेखिन्छ।
